Jökull - 01.01.2020, Side 90

Society report
Að fóstra jökul
Hrafnhildur Hannesdóttir1, Oddur Sigurðsson1, Bergur Einarsson1 og Snævarr Guðmundsson2
1Veðurstofu Íslands, Bústaðavegi 7–9, 108 Reykjavík; hh@vedur.is
2Náttúrustofu Suðausturlands, Nýheimum, Litlubrú 2, 780 Höfn í Hornafirði, Iceland
https://doi.org/10.33799/jokull2020.70.087
Ágrip — Stiklað er á stóru í sögu sporðamælinga á Íslandi og greint frá aðferðum og vöktun sem sjálfboðaliðar
Jöklarannsóknafélags Íslands sinna. Mælingar á breytingum jökulsporða hófust árið 1930 (tveimur áratugum
áður en félagið var stofnað), þegar Jón Eyþórsson veðurfræðingur hóf kerfisbundið að mæla stöðu skriðjökla.
Hann fékk einnig í lið með sér heimafólk, oftast bændur, til þess að annast mælingarnar en í seinni tíð sinnir
fólk úr ýmsum starfsstéttum þessu verkefni. Á hverju hausti er fjarlægð frá viðmiðunarstað að jökulrönd mæld
í ákveðinni stefnu. Sumir jöklanna hafa verið vaktaðir í 90 ár og því eru hér til gagnmerkar tímaraðir sporða-
breytinga. Mælingarnar sýna skýr tengsl veðurfars- og jöklabreytinga en gagnasafnið geymir einnig upplýsing-
ar um framhlaup margra jökla.
Inngangur
Á Íslandi hefur fólk ætíð haft sýn til jökla og því kunn-
ugt þessum svipmestu auðkennum íslenskrar náttúru.
Engu að síður hefur orðið misvel vart við breytingar á
jöklunum, þ.e. hvort þeir væru að vaxa eða minnka.
Þó er ljóst af heimildum að á 16. öld gerðu menn
sér grein fyrir að jöklar færu stækkandi og að veður-
far hefði breyst (Oddur Einarsson 1971). Kunnustu
náttúrufræðingar fyrri alda, þeir Sveinn Pálsson og
Þorvaldur Thoroddsen, töldu að jöklar á þeirra tím-
um væru svipaðir að stærð og jöklar landnámsaldar.
Sveinn Pálsson segir í Jöklariti sínu (1945): „Að vísu
fullyrðir allur fjöldinn, að jöklar fari vaxandi á Ís-
landi“, og sömu skoðun halda þeir Eggert og Bjarni
fram í Ferðabókinni. „Enn fremur er á það bent, að
allmargir vegir, sem ýmist voru farnir að fornu eða
færir voru til skamms tíma, séu nú lokaðir af jökli, en
engar sannanir verða af fyrr nefnda atriðinu dregnar.“
Á ýmsan hátt annan dregur Sveinn í efa að jöklar hafi
farið vaxandi um hans daga þótt þorri manna væri á
annarri skoðun.
Í bókinni Lýsing Íslands, öðru bindi, sem kom út
1911, segir Þorvaldur Thoroddsen: „Sumir hafa ætlað,
að jöklar á Íslandi hafi aukist síðan í fornöld, en engin
tilhæfa er í því. Af sögum og annálum er það auðséð,
að stærð jökla og eðli hefur yfirleitt verið hið sama í
fornöld eins og nú; stöku skriðjökulstungur hafa geng-
ið fram og stækkað, en aðrar minnkað og horfið...“.
Eins og Sveinn Pálsson getur þá var almannaróm-
ur á því að jöklar færu stækkandi á 17. og 18. öld
og einnig landkönnuðir svo sem Þórður Þorkels-
son Vídalín (1965), Árni Magnússon (1955), Eggert
Ólafsson og Bjarni Pálsson (1943). Seinna tók Helgi
Pjeturss (1915a,b) undir það að jöklar hefðu verið
til muna minni á landnámsöld en í byrjun 20. aldar
að vísu með mistraustum rökum en dæmi hans um
Breiðamerkurjökul tekur af allan vafa um að þar voru
jöklar miklu minni á landnámsöld en á dögum Helga.
Það er fyrst á 20. öld sem eiginlegar jöklamælingar
hefjast og tekið var til við að safna tölulegum upplýs-
ingar um jökla á Íslandi.
Þessi dæmi sýna hversu misjafnar skoðanir eru
gjaldgengar um breytingar á náttúrufari þegar eng-
ar eru mælingarnar. Traustar mælingar á jöklabreyt-
ingum og öðru breytingum á náttúrufari eru forsenda
skynsamlegrar umræðu um umhverfismál. Sporða-
mælingarnar sem Jón Eyþórsson og síðar Jöklarann-
sóknafélagið hefur staðið fyrir síðan 1930 eru dæmi
um það hversu miklu áhugasamir einstaklingar og fé-
lög þeirra geta áorkað þegar vel er að málum staðið.
JÖKULL No. 70, 2020 87