Jökull - 01.01.2020, Qupperneq 108

Að fóstra jökul
að neðan. Þetta samhengi getur slævst ef aðrir utan-
aðkomandi þættir verka á jökulinn, svo sem eldgos,
skriðuföll eða jökullón við sporðinn. Langtímabreyt-
ingar í úrkomu eru ekki miklar á umræddu tímabili
(Crochet 2007; Crochet o.fl., 2007; Hanna o.fl., 2004)
og þess vegna ekki við því að búast að áhrif úrkomu-
breytinga á jökulafkomu komi fram í sporðamæling-
um hér á landi. Við meiriháttar úrkomubreytingar
myndi þess gæta í sporðamælingalínuritum. Í kring
um 1990 jókst úrkoma í vestur Noregi verulega og olli
það framgangi jökla þótt loftslag hlýnaði marktækt á
sama tíma (Andreassen o.fl., 2005).
20. mynd. Árlegt hlutfall íslenskra jökla sem gengu
fram/hopuðu (eða stóðu í stað) ár hvert 1931 til
2019. Myndin sýnir gögn frá 10–20 jökulsporðum
fyrir flest ár. Framhlaupsjöklar eru ekki meðtaldir.
– The annual proportion of monitored non-surging
Icelandic glacier termini that advanced/retreated (or
remained stationary) in the period 1931–2019. The
figure is based on data from 10–20 glaciers for most
years.
Framhlaupsjöklar
Framhlaupsjöklar eiga til að „hlaupa fram“ en þá
eykst skriðhraði jökulsins tímabundið. Sporðurinn
getur þá skriðið fram mörg hundruð metra á nokkr-
um mánuðum. Framhlaupsjöklar hreyfast of hægt
til þess að hafa undan í snjósöfnun á safnsvæðinu.
Framhlaupin geta haft víðtæk áhrif á jökulinn, svo
sem á legu ísaskila, ísflæði, rennslisleiðir vatns og
lögun jökulsins. Framhlaupsjöklar eru algengir á
Íslandi og ná framhlaupsjöklar sem dæmi yfir um
75% af yfirborði Vatnajökuls (Helgi Björnsson o.fl.
2003). Nokkrir jöklar eru samsettir úr nokkrum ís-
straumum, t.a.m. Skeiðarárjökull og Breiðamerkur-
jökull. Sporðamælingar fara fram á nokkrum stöð-
um enda er breidd sporðanna >20 km (Skeiðarárjök-
ull) og >16 km (Breiðamerkurjökull). Austasti arm-
ur Breiðamerkurjökuls er framhlaupsjökull og einnig
hluti Skeiðarárjökuls.
Augljóslega hafa framhlaup mikil áhrif á túlkun
sporðamælinga því að framhlaupsjöklar geta skrið-
ið langt fram jafnvel þótt rúmmál þeirra hafi rýrn-
að mikið. Við framhlaup eykst bráðnun verulega
vegna þess að flatarmál leysingarsvæðis vex. Breyt-
ingar á stöðu framhlaupsjökla ráðast því einkum af
því hvenær gangur er í þeim. Loftslagsbreytingar hafa
engu að síður nokkur áhrif á langtímabreytingar fram-
hlaupsjökla eins og þær birtast í mælingum á stöðu
jökulsporða. Breytingar á framhlaupsjöklum er þó
mun erfiðara að túlka á grundvelli loftslagssögu en
breytingar á öðrum jöklum.
Samfelldar sporðamælingar á Íslandi hafa varp-
að ljósi á framhlaup margra jökla. Hins vegar eru
nokkrir þekktir framhlaupsjöklar sem ekki hafa ver-
ið sporðamældir nema yfir stutt tímabil, eins og
Eyjabakkajökull (1971–1985) og Brúarjökull (1964–
1988). Framhlaupsjöklar hlaupa fram með mislöngu
millibili (Helgi Björnsson o.fl., 2003). Sumir jöklar
eru með svo stutta lotu að hún kemur skýrt fram í 90
ára gagnasafni sporðamælinganna, eins og sést í til-
felli Múlajökuls (21. mynd). Hins vegar getur lot-
an milli framhlaupa verið lengri heldur en tímabil-
ið sem sporðamælingar ná yfir. En hægt er að rekja
sögu framhlaupa út frá rituðum heimildum og jarð-
fræðilegri kortlagningu á þeim ummerkjum sem fram-
hlaupsjöklar mynda.
Á tímabilinu 1930–1950 var hlýindaskeið og
margir jöklar hopuðu. Upp úr miðri 20. öld fór að
kólna og margir jöklar gengu fram meðan aðrir stóðu í
stað eins og fyrr var nefnt. Ef ummerki kuldaskeiðsins
um og eftir 1970 kemur ekki fram í sporðamælinga-
JÖKULL No. 70, 2020 105