Jökull - 01.01.2020, Side 122

Society report
Um farvegi Jökulsár á Breiðamerkursandi á síðustu öldum
Snævarr Guðmundsson1∗ og Helgi Björnsson2
1South East Iceland Nature Research Center, Nýheimar, Litlubrú 2, IS-780 Höfn í Hornafirði, Iceland
2Institute of Earth Sciences, University of Iceland, Askja, Sturlugata 7, IS-101 Reykjavík, Iceland
∗Corresponding author: snaevarr@nattsa.is; https://doi.org/10.33799/jokull2020.70.119
Abstract — Jökulsá á Breiðamerkursandi er á meðal vatnsmestu vatnsfalla á Íslandi. Á meðan sandar á
Suðausturlandi voru einungis reiðfærir og stórvötn öll óbrúuð, þótti Jökulsá á meðal illfærustu straumvatna
landsins. Áður en áin gróf sig í stöðugan stokk á fjórða áratug 20. aldar átti hún til að flæmast um á sandinum,
ýmist í mörgum álum eða falla fram í fáum straummiklum kvíslum. Sumir hinna gömlu farvega sjást enn báðum
megin við núverandi farveg Jökulsár. Með nákvæmum kortum af Breiðamerkursandi má rekja legu þeirra víða
um sandinn og út frá rituðum heimildum hvenær áin rann í þeim. Í þessari grein drögum við saman þennan
fróðleik um farvegi Jökulsár á Breiðamerkursandi og kynnum kort sem sýnir hvar áin rann á ýmsum tímum á
19. og 20. öld.
INNGANGUR
Jökulsá á Breiðamerkursandi streymir úr Jökulsárlóni
og er á meðal vatnsmestu vatnsfalla á Íslandi. Meðal-
rennsli hennar er áætlað ∼250-300 m3/s en getur orð-
ið tvöfalt meira í hámarki (Andri Gunnarsson, óbirt
gögn, tölvuskeyti 26. nóv. 2019). Munar þá miklu
að sjávarfalla gætir í lóninu og að innstreymi og út-
streymi er blandað sjó. Saltvatnið – sjórinn – nær
til jökulsins og flýtir fyrir bráðnun og kelfingu hans.
Sjávarfalla tók að gæta í allri ánni um 1950 en þó kom
fyrir að sjór náði jökulsporði í stórstraumsflóðum, allt
frá 1936/37 (Flosi Björnsson 1993). Áin er stysta jök-
ulá landsins, en núverandi farvegur frá Jökulsárlóni til
sjávar er um 0,6 km langur. Jökulsá hefur runnið í
honum frá því fyrir miðja 20. öld en var farin að móta
þennan stokk á seinni hluta 19. aldar. Yfir ána var
byggð brú árið 1967 (1. mynd).
Ýmislegt hefur verið sagt um Jökulsá og Jökuls-
árlón í rituðu máli en hér er einungis tíundað fræði-
legt efni sem hefur birtst á síðustu áratugum. Af því
skal nefna Price og Howarth (1970), Price (1982),
Boulton, Harris og Jarvis (1982), Halínu Bogadóttur
o.fl. (1986), Boulton, Thors og Jarvis (1988), Skúla
Víkingsson (1991), Helga Björnsson, Finn Pálsson og
Magnús Tuma Guðmundsson (1992), Flosa Björns-
son (1993, 1996, 1998), Helga Björnsson (1996,
1998, 2009), Helga Björnsson, Finn Pálsson og Eyj-
ólf Magnússon (1999), Evans og Twigg (2000, 2002),
Helga Björnsson, Finn Pálsson og Sverri Guðmunds-
son (2001), Helga Björnsson o.fl. (2003), Helga Jó-
hannesson, Sigurð Sigurðarson og Gísla Viggósson
(2005), Nick, van der Kwast, og Oerlemans (2007),
Guérin o.fl. (2010), Schomacker (2010), Helgu Luciu
Bergsdóttir (2012), Boeckel (2015), Sindra S. Jónsson
(2016), Snævarr Guðmundsson og Helga Björnsson
(2016), Snævarr Guðmundsson, Helga Björnsson og
Finn Pálsson (2017) og Snævarr Guðmundsson o.fl.
(2020). Í þessum greinum og bókum er framvindu
breytinga á Breiðamerkurjökli, framhlaupum, Breiða-
merkursandi, Jökulsárlóni og Jökulsá gerð ýmis skil.
Hér verður fjallað um kort af misgömlum farvegum
Jökulsár á Breiðamerkursandi, frá síðustu öldum.
Þegar litast er um blasa við þurrir farvegir beggja
vegna árinnar sem eru vitnisburður um að hún flæmd-
ist um aurana, eins og títt er um jökulár. Þær bera
með sér framburðarset, og þegar vatnsstraumurinn
veikist fellur það til botns. Setið hleður undir þær
JÖKULL No. 70, 2020 119