Jökull - 01.01.2020, Qupperneq 123

Snævarr Guðmundsson og Helgi Björnsson
1. mynd. Jökulsá á Breiðamerkursandi og brúin yfir hana. – The glacial river Jökulsá á Breiðamerkursandi and
the bridge. Ljósm./Photo: Náttúrustofa Suðausturlands/Snævarr Guðmundsson, 13. júní 2018.
og þegar botninn hækkar nægilega leita árnar í nýja
farvegi. Aurburðarmætti Jökulsár er töluvert en svo
undarlega sem það hljómar var það aðeins mælt einu
sinni áður en áin fór að renna frá lóninu. Norski
jarðfræðingurinn Amund Helland (1846–1918) mældi
aurburð nokkurra áa á Íslandi, síðsumars árið 1881.
Þeirra á meðal voru Skeiðará (rennsli 150 m3/s og
570 g/m3 aurs) og Jökulsá á Breiðamerkursandi, en
rennsli hennar var 120 m3/s og bar hún 1876 g/m3 af
aur með sér (Sigurjón Rist, 1974).
Vafalítið hefur rofmáttur leysingarvatns undir
Breiðamerkurjökli átt þátt í því að hann gróf djúpa
rennu í tiltölulega laust botnset. Framhlaup í austur-
armi jökulsins (Norðlingalægðarjökli), með tilheyr-
andi aurburði og vatnsgangi, hafa jafnframt kom-
ið við sögu (Helgi Björnsson, Finnur Pálsson og
Magnús Tumi Guðmundsson 1992; Helgi Björns-
son 1998; Oddur Sigurðsson 1998; Helgi Björnsson
o.fl. 2003). Framgangur jökulsins var velþekktur á
18. og 19. öld. Norski landmælingamaðurinn Hans
Frisak (1773–1834) og trúboðinn Ebenezer Hender-
son (1784–1858) skráðu frásagnir heimamanna um að
jökullinn hlypi fram fimmta hvert ár en hopaði aldrei
eins langt til baka næstu árin á eftir. Helgi Björns-
son o.fl. (2003) rekja sögu tólf framhlaupa í Breiða-
merkurjökli, byggða á vitnisburði og ritheimildum,
frá 1794 til 1978. Má vera að mun fleiri framhlaup
hafi orðið í jöklinum en tekist hefur að skrásetja. Eftir
að jökullinn tók að hopa birtist Jökulsárlón. Til þess
að styðja hve mikilvirkt rofið hefur verið má nefna að
talið er að aurburður jökulvatns frá Breiðamerkurjökli
hafi numið allt að 10 kg/m3 í umtalsverðan tíma á litlu
ísöld (Helgi Björnsson 1998). Eins má álíta að flutn-
ingur rofsets úr rennunni á haf út hafi haldið áfram á
fyrstu áratugum 20. aldar og vatnsmætti jafnvel aukist
vegna meiri leysingar, því að lón tók ekki að myndast
strax þó að jökulinn væri farinn að hopa.
Með nákvæmu LiDAR landlíkani af Breiðamerk-
ursandi (Tómas Jóhannesson o.fl. 2011) er hægt að
greina hvar aurkeilur Jökulsár og Breiðár mætast (2.
mynd). Um lægðina á milli þeirra runnu Nýgræðu-
kvíslar en þær voru smáar ár samanborið við Jökulsá
120 JÖKULL No. 70, 2020