Læknaneminn - 01.01.1983, Blaðsíða 36

Notkun einstaklingstilraunasniðs
við mat á árangri atferlismeðferðar
Eiríkur Örn Arnarson og Sigríður Lóa Jónsdóttir
INNGANGUR
Einstaklinstilraunasnið (single-case
experimental designs) hafa notið
vaxandi vinsælda í klínískum rann-
sóknum á undanförnum árum. Upp-
runa sinn eiga þau annars vegar að
rekja til aðferða sálkönnunar við að
athuga einstaklinga og hins vegar tii
rannsóknarstofa tilraunasálfræð-
innar. Shapiro var sennilega sá fyrsti
sem notaði þessa aðferð í tengslum
við klínísk vandamál fyrir um tveim-
ur áratugum (Barlow & Hersen
1973). Þessi tilraunasnið geta verið
margs konar (Barlow & Hersen
1973; Hersen & Barlow 1976;
Kazdin 1978; Leitenberg 1973
Steingrímsdóttir, 1983), en sameig-
inlegt þeim er að viðbrögð einstakl-
ings við mismunandi meðferðarað-
gerðum eru borin saman við eigið
atferli eins og það mælist áður en
meðferð hefst. Þessi rannsóknarsnið
eru þannig í grundvallaratriðum frá-
brugðin hinum hefðbundnu hóp-
rannsóknarsniðum, þegar bornir eru
saman svipaðir hópar og aðeins ann-
ar fær meðferð. Árangur meðferðar
er metinn með því að bera þá saman
að meðferð lokinni.
Hin siðferðilega spurning er hvort
réttlætanlegt er að útiloka saman-
burðarhópinn frá meðferð, þegar um
knýjandi vandamál eða mannlegar
þjáningar er að ræða. Dæmi eru til
um rannsóknir (Hersen & Barlow
1976) þar sem samanburðarhóp
hrakaði meðan á rannsókn stóð, en
einkum hefur orðið vart við slíkt í
sambandi við lyfjarannsóknir.
34
Af aðferðarfræðilegum vandamál-
um má nefna, að oft er erfitt eða
ómögulegt að finna nógu marga ein-
staklinga sem eiga við sams konar
vandamál að stríða þannig að hægt sé
að mynda tvo sambærilega hópa.
Þegar um sjaldgæf vandkvæði er að
ræða, þarf að velja úrtak úr stóru
þýði (cohort) og sá mikli tími sem
það krefst getur takmarkað rann-
sóknarmöguleika (Marks 1972).
Samfara þessu er oftast mikill kostn-
aður, sem hlýtur líka að teljast galli
við þetta rannsóknarsnið.
Einnig er erfitt að meta hvaða
áhrif meðferð hefur á einstaklinginn
þar sem tölfræðileg úrvinnsla gefur
til kynna árangur hópsins sem heild-
ar. Ef tilraunahópur stendur sig bet-
ur en samanburðarhópur, gæti mis-
munurinn allt eins átt rætur að rekja
til framfara hjá litlum hluta tilrauna-
hópsins meðan meiri hlutinn sýndi
engar framfarir eða jafnvel örlitla
afturför. Þar sem niðurstöður úr
hóprannsóknum gefa ekki til kynna
árangur hvers einstaklings í hópnum
er erfitt að nota þær hráar í klínísku
starfi.
Af ofangreindu leiðir að alhæfing-
argildi niðurstaðna hóprannsókna er
takmarkað (Chassan 1967). Þær
gera okkur ekki kleift að sjá hvaða
þættir það eru hjá einstaklingnum
sem sýna fylgni við árangur. Eitt skil-
yrði þess að geta svarað ákveðnum
spurningum um áhrif meðferðar er,
að hóparnir sem unnið er með séu
sem líkastir og ekki aðeins m.t.t.
sjúkdóms heldur líka hvað varðar
aðrar breytur. Því líkari sem hóparn-
ir eru, þeim mun erfiðara verður að
draga ályktanir varðandi alla þá, sem
eiga við þau vandkvæði að stríða,
sem um ræðir, þar eð ýmis einstakl-
ingseinkenni þýðisins eru e.t.v. ekki
lengur til staðar í úrtakinu. Þess
vegna getur verið erfitt að alhæfa
niðurstöður um árangur meðferðar á
allt þýðið (Hersen & Barlow 1976).
Annað vandamál varðar breytingu
vegna áhrifa meðferðar (Hersen &
Barlow 1976). í hóprannsóknum er
árangur meðferðar oftast mældur
einu sinni í lok meðferðar. Þótt töl-
fræðileg breyting náist gefur hún vís-
bendingu um árangur hópa en ekki
árangur hvers einstaklings meðan á
meðferð stendur.
í einstaklingsrannsóknum er reynt
að sneiða hjá þeim annmörkum hóp-
rannsókna sem nefndir hafa verið.
Oftast hefur verið skrifað um ein-
staklingsrannsóknarsnið í tengslum
við atferlismeðferð (Kazdin 1980). í
þessari grein verður fjallað um slíkt
snið sem notað var til að meta áhrif
atferlismeðferðar á nokkra þætti í
fari einstaklings sem dvelst á deild
fyrir vangefna. Notað var táknrænt
hagkerfi (Token economy), sem var
þróað til að styrkja á kerfisbundinn
hátt atferli þeirra sem dvöldu á geð-
deild (Moss & Rick 1981). Fljótlega
var farið að nota þessa tækni við
meðferð vangefinna en árangur hef-
ur reynst mun betri en munnleg fyrir-
mæli (Gathescole & Garr, (1980).
LÆKNANEMINN ‘-/isss - 36. árg.