Bændablaðið - 07.09.2023, Blaðsíða 52

52 Bændablaðið | Fimmtudagur 7. september 2023
Þöll er gamalt orð í norrænu
máli sem meðal annars kemur
fram í fornum kveðskap í
kenningum eins og skrúða þöll.
Upprunaleg merking er
væntanlega fura eða jafnvel
bara barrviður. Fura er til dæmis
kölluð tall í sænsku nútímamáli.
Það orð er af sama meiði og þöll
í íslensku. Í grasafræðinni er ein
ætt barrtrjáa kölluð þallarætt og
henni tilheyra nokkrar ættkvíslir,
sedrusviðir, furur, lerki-, furu-
og grenitegundir, en líka þallir.
Því má segja að þetta gamla orð,
þöll, hafi einskorðast í íslensku
nútímamáli við tré af einni
þessara ættkvísla.
Þallartegundirnar eiga
uppruna sinn í Norður-Ameríku
og austanverðri Asíu. Asísku
tegundirnar eru ýmist taldar
fjórar eða sex eftir því hversu
hart er flokkað. Þær norður-
amerísku eru fjórar og hafa tvær
þeirra verið ræktaðar nokkuð
hérlendis, marþöll og fjallaþöll.
Mikið var flutt inn til Íslands
af marþallarfræi á 6. áratug
síðustu aldar í þeirri von að
þetta væri framtíðartegund í
skógrækt hérlendis. Fræið kom
af suðurströnd Alaska, frá sömu
svæðum og fræ af sitkagreni sem
hingað var flutt. Árangurinn varð
þó ekki í samræmi við magnið.
Hér skorti þekkingu og aðstöðu
til sáningar fræja þessara tegunda
og uppeldis smáplantna. Aðstaða
í gróðrarstöðvum var frumstæð
og mikil afföll urðu af báðum
þessum tegundum. Nokkur hluti
sitkagrenitrjánna komst að vísu á
legg en einungis örfáar marþallir,
jafnvel bara teljandi á fingrum
annarrar handar. Þau tré lifa þó
enn í dag og hafa borið fræ.
Margar barrtrjátegundir eru
mjög skuggþolnar í uppvexti og
þrífast best fyrstu árin í skjóli eldri
trjáa. Barrið er mjög viðkvæmt á
þeim í æsku og því þola þær illa
við á berangri þar sem þær eru
óvarðar fyrir sterku sólarljósi,
vindum og skaraveðrum.
Marþöll er sérstaklega viðkvæm
í æsku að þessu leyti. Ræktun
hennar verður að fara fram undir
trjáskermi ef einhver teljandi
árangur á að nást. Hún þarf
að vaxa í algjöru skjóli. Þetta
er líka hægvaxin tegund og af
þessu leiðir að hún er ekki álitleg
nytjatrjátegund hérlendis eins og
sakir standa.
Í framtíðinni gæti þetta
hugsanlega breyst, þegar hægt
verður að skipuleggja ræktun
marþallar að einhverju marki í
algjöru skjóli eldri trjáa. Marþöll
gefur nefnilega gott timbur sem
talsvert er notað í til dæmis
veggjastoðir og þess háttar en
einnig í framleiðslu á krossviði
og límtré, pappírsgerð og
fleira. Marþallarviður er góður
smíðaviður með jafnan þéttleika
og einsleitar trefjar þannig að
gott er að skera í hann, hefla og
slípa.
Marþöll er einstofna tré,
beinvaxið og hefur keilulaga
krónu. Einkennandi fyrir vöxt
hennar er slútandi toppsproti sem
þó hefur engin áhrif á vaxtarlagið
þegar upp er staðið því stofninn
verður þráðbeinn þrátt fyrir allt.
Þetta er hægt að sjá við Jökullæk
í Hallormsstaðaskógi þar sem
farnir eru að myndast litlir
lundir marþallar með beinum
og fallegum trjám. Tegundin
hefur fallegt, mjúkt ljósgrænt og
gljáandi barr með stuttar nálar
sem gefur henni sérstakan svip.
Sem tegund til að auka
fjölbreytni í eldri íslenskum
skógum er marþöll mjög álitleg.
Hún er til mikillar prýði og vex
yfirleitt áfallalaust ef hún fær
það atlæti sem hér hefur verið
lýst að hún þurfi. Hún hefur
gott frostþol, er langlíf og laus
við óþrif eins og sjúkdóma
eða meindýr. Í upprunalegum
heimkynnum sínum getur
marþöll orðið 60-70 metra há
og fær mjög gildvaxinn stofn
neðan til með tímanum. Eftir
er að sjá hversu há og sver hún
verður hérlendis en það fáum við
sem nú lifum varla að vita því
marþöll er mjög langlíf tegund. Í
elsta trénu sem vitað er um voru
taldir 1.238 árhringir. Það tré
stendur í suðvestanverðri Bresku-
Kólumbíu í Kanada en annars er
útbreiðslusvæði marþallar um
mestalla vesturströnd Norður-
Ameríku, allt frá Kaliforníu
í suðri norður um Kanada og
Alaska. Þar er marþöll víða
ríkjandi tegund ásamt sitkagreni
og degli.
Pétur Halldórsson
SKÓGRÆKT
Marþöll (Tsuga heterophylla)
Marþöll í góðu skógarskjóli með sveigðan topp sem þó kemur ekki í veg
fyrir að stofninn verði beinn með tímanum. Mynd / Pétur Halldórsson
Lundur beinvaxinna marþallar-
trjáa við Jökullæk í Hallorms-
staðaskógi. Mynd / Þröstur Eysteinsson
Þórbergur kveikjan að
nýsköpun á Vestfjörðum
– Juraj Hubinak ákvað að láta drauminn rætast og flutti til Íslands
Eigandi Hnappsins, Juraj
Hubinak, þekkir af eigin raun
hvernig er að hasla sér völl sem
einyrki úti á landi en hann flutti
til Flateyrar árið 2020.
Áður hafði hann unnið hjá
stórum auglýsinga- og markaðs-
stofum í Evrópu, við stór vöru-
merki á borð við Johnnie Walker
og Tesco. „Það voru dálítil við-
brigði, sérstaklega þar sem þetta
var um hávetur og í upphafi heims-
faraldursins,“ segir Juraj og hlær
að minningunni.
Hann var þó alls ekki ókunnur
Íslandi því hann flutti til
Reykjavíkur í september 2014 en
það hafði lengi verið draumur hans
að koma til Íslands. „Ég hafði verið
heillaður af Íslandi og íslenskri
menningu frá því ég var tíu ára
og las Steinarnir tala eftir Þórberg
Þórðarson.“
Það var þó ekki lenska að
barnaskólabörn í Slóvakíu læsu
Þórberg Þórðarson en Juraj var
mikill lestrarhestur og fór oft á
bókasafnið í sínum heimabæ.
Þegar hann var orðinn tíu ára
fannst honum hallærislegt að
fara í barnabókadeildina og vildi
uppgötva eitthvað nýtt. „Svo ég
sagði við bókasafnsvörðinn: Ég
vil lesa bók sem enginn annar
hefur lesið!“ Á þessum tíma var
hægt að sjá á bókasafnsspjöldum
aftast í bókunum hvort einhver
hefði tekið þær að láni og það tók
hana eina viku að finna tvær bækur
sem enginn hafði lesið. „Ég valdi
Steinarnir tala því hún var nokkuð
þunn,“ segir Juraj og brosir, en
svo varð hann uppnuminn við
lesturinn.
Áhugamaður um allt íslenskt
„Sagan er náttúrlega skrifuð
út frá sjónarhorni annars lítils
stráks en sá bjó í íslenskri sveit á
meðan ég bjó í borg, umkringdur
háum steinsteypublokkum og
malbikuðum götum, svo þessi
heimur heillaði mig mikið enda
alveg frábærar lýsingar á ósnortinni
náttúru Suðursveitar,“ segir Juraj.
Þegar hann skilaði bókinni rétti
bókasafnsvörðurinn honum aðra
íslenska bók, Brekkukotsannál eftir
Laxness, og eftir það varð ekki
aftur snúið, hann las allar íslenskar
bækur sem hann komst yfir en á
þeim tíma hafði ötull þýðandi í
Slóvakíu snúið mörgum íslenskum
skáldverkum á móðurmál Jurajs.
Hann varð mikill áhugamaður um
allt sem íslenskt er, valdi sér alltaf
eitthvað tengt Íslandi til að læra
og skrifa um í skólanum, horfði
á og hvatti Völu Flosadóttur á
Ólympíuleikunum í Sydney og
hlustaði á Sigur Rós og Björk,
en þeirri síðarnefndu hafði hann
reyndar fallið fyrir löngu áður en
hann komst að því að hún væri
íslensk.
Árið 2012, þegar Juraj var
29 ára, missti hann móður sína
eftir stutt veikindi og segist hafa
ákveðið eftir það að láta drauma
sína rætast. „Hana hafði alltaf
langað til Parísar en aldrei látið
verða af því. Ég sá að lífið er stutt
og ákvað því að láta minn draum
rætast, sagði upp vinnunni og flutti
til Reykjavíkur.“
Það var þó ekki eins auðvelt fyrir
Juraj að komast inn í samfélagið
þar eins og hann hafði búist við.
Hann er menntaður dramatúrg og
með doktorsgráðu í sviðslistum,
með mikla reynslu úr leikhúsi
og sjónvarpi og sérhæfingu í
brúðuleik fyrir fullorðna. Áður en
hann flutti til Íslands hafði hann
kennt við listaháskóla í Bratislava,
unnið fyrir Sacchi & Sacchi
auglýsingastofuna og ritstýrt
eina leikhústímariti Slóvakíu. En
á Íslandi þótti honum erfitt að
komast inn í atvinnulífið, þ.e. í
starf sem hæfði hans menntun.
Hreiðruðu um sig á Flateyri
„Ég sendi yfir 300 tölvupósta
en fékk einungis 12 svör,“
segir hann og tók því þá erfiðu
ákvörðun, eftir þrjá mánuði, að
yfirgefa landið aftur, en viti menn,
daginn eftir kynntist hann ungum
manni, Eyjólfi Karli, sem í dag er
sambýlismaður hans. „Við vildum
láta reyna á sambandið og ég ákvað
að fresta brottförinni. Stuttu síðar
fékk ég starf sem bréfberi og undi
því vel, fékk heilmikla útivist og
hreyfingu og gat borgað leigu og
reikninga en auðvitað langaði mig
að starfa við mitt áhugasvið, eftir
að hafa aflað mér allrar þessarar
menntunar.”
Stór og ánægjuleg skref
Þegar Juraj bauðst starf við
markaðsstofu í Prag flutti Eyjólfur
með honum út, fór í nám í tékknesku
og þeir tóku að sér hundinn Skugga.
Juraj segir þá hafa átt gott líf í nokkur
ár í Prag en langað til að eignast
eigið húsnæði. Það hafi ekki verið
hlaupið að því þar sem fasteignaverð
hafi verið á miklu skriði í Tékklandi
og víðar í stórborgum Evrópu, svo
að þeir hófu að líta til Íslands.
„Og duttum niður á stórt hús á
Flateyri sem við höfðum vel efni
á, keyptum það óséð og fluttum
þangað án þess að hafa nokkru
sinni komið til Flateyrar áður! Húsið
þarfnaðist reyndar lagfæringar, og
talsvert meiri lagfæringar en við
höfðum gert okkur grein fyrir, svo
við höfum verið að gera það upp
smátt og smátt,“ segir Juraj, sem
fljótlega fékk starf við Lýðskólann
á Flateyri og Eyjólfur er orðinn
framkvæmdastjóri Vagnsins.
Þeir una því hag sínum mjög
vel í litla þorpinu á Vestfjörðum
og þar sem Juraj fór að taka að sér
markaðsverkefni fyrir smærri aðila á
svæðinu, ákvað hann að taka stökkið
og stofna eigið fyrirtæki, Hnappinn.
„Landsbyggðarfólk tekur aðfluttum
mjög vel, þau sýna þér áhuga, kunna
að meta þína menntun og reynslu
og spá í hvernig það getur nýst
samfélaginu. Þau vilja að þér líði
vel og gangi vel að aðlagast og
það er ekki síst því að að þakka að
Hnappurinn varð að veruleika.“
Ingibjörg Rósa Björnsdóttir.
Juraj Hubinak, dramatúrg og doktor í sviðslistum, ólst upp í Slóvakíu en býr nú á Flateyri þar sem hann hefur
nýverið opnað stafræna markaðsstofu.
MENNING