Morgunblaðið - 01.07.2005, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ
LANDSVIRKJUN 40 ARA
FÖSTUDAGUR 1. JÚLÍ 2005 17
kuðum
Við hittum á réttu
Einangruð orkuumræða
„Stundum finnst mér orku-
umræðan ótrúlega einangi’uð," við-
urkennir Jóhannes Geir. „Eins og
við Vesturlandabúar séum ein í
þessum heimi. Ef litið er til alda-
mótamarkmiðs Sameinuðu þjóð-
anna um að draga úr fátækt blasir
við að ekki er hægt að draga úr
örbirgð í fátækari löndum heimsins
án aukinnar orkunotkunar. Mark-
mið Sameinuðu þjóðanna nást ekki
nema með allt að þrefaldri orku-
notkun miðað við núverandi orku-
notkun á næstu 50 árum þó Vest-
urlandabúar reyni að spara við sig
orku. Stóra spurningin er auðvitað
hvaðan eigi að taka þessa orku.
Við getum ekki litið framhjá gróð-
urhúsaáhrifunum þó 100% sönnun
sé ekki enn fyrir hendi. Núna kem-
ur um 90% af allri seldri orku frá
jarðefnum eins og kolum, olíu og
gasi. Vind- og sólarorka er aðeins
agnarlítið hlutfall af heildarorku
heimsins. Aðrar betri lausnir eru
ekki sjáanlegar á næstu áratugum.
Sú staðrejmd virðist blasa við að
við verðum að leita allra hugs-
anlegra leiða til að mæta hags-
munum heildarinnar, þ.e. beita
orkusparandi aðgerðum, bæta nýt-
ingu jarðefna og nýta endurnýj-
anlega orkugjafa þar sem við get-
um,“ segir Jóhannes Geir og tekur
fram að sýnt hafi verið fram á að
með þessu móti verði hægt að ráða
við verkefnið. „Hins vegar er ekki
hægt í þessu tilliti að berjast í
sama orðinu gegn gróðurhúsaáhrif-
um og loftmengunarlausum orku-
gjöfum eins og vatnsorku.
Við getum þess vegna sagt að
samfélagsleg ábyrgð okkar Islend-
inga sé tvíþætt. Annars vegar höf-
um við gengist undir að vemda
ákveðin landsvæði og hins vegar
tel ég að við höfum samfélagslega
skuldbindingu gagnvart orkubú-
skap heimsins um að nýta innan
skynsamlegra marka þessa meng-
unarfríu orkugjafa sem við eigum.
Það er stundum erfitt fyi*ir menn
að skilja að orka sem þú framleiðir
hér og notar til álframleiðslu skap-
ar rými annars staðar. Hún getur
skapað rými þess vegna fyrir kol-
um og olíu til að sjá fátækum þjóð-
um í Afríku fyrir orku án þess að
auka gróðurhúsaáhrifin. Stundum
finnst mér menn ræða þetta þann-
ig að menn vilji ræða gróðurhúsa-
áhrifahliðina í alheimssamhengi en
ekki orkuöflunarhliðina. Þessa
heildrænu umræðu vil ég gjarnan
að við tökum meira upp hér innan-
lands.“
Björt framtíð
Svo við snúum okkur aftur að af-
mælisbarninu. Hvernig metur þú
stöðu þess á þessum tímamótum?
„Hún er nokkuð traust,“ segir
Jóhannes Geir alvarlegur á svip.
„Landsvirkjun er reyndar við-
kvæmt fyrirtæki og hefur tekið á
sig miklar skuldbindingar í
tengslum við uppbyggingu sína á
síðustu áratugum. Við munum
halda áfram uppbyggingu hér-
lendis þó skrefin verði ekki eins
stór og verið hefur síðustu áratugi.
Eg get nefnt í því sambandi verk-
efni eins og djúpborunarverkefnið
á Suðumesjum. Menn hafa verið
að bora niður á svona 2 km dýpi
og fá svona 2-5 megawött út úr
hverri holu. Ef hægt verður að
bora 5 km niður, nánast ofan í
kjama háhitasvæðisins, verður
hægt að tífalda þessa orku. Sá ár-
angur gæti opnað alveg nýjan
heim í orkumálum hér á landi. Þó
ber að geta þess að um langtíma-
verkefni er að ræða og ekki raun-
sætt að búast við árangri fyrr en
eftir 20 til 30 ár. Eins og ég nefndi
tel ég svo að framtíðin liggi að ein-
hverju leyti í verkefnum erlendis.
Landsvirkjun býr að mikilli
reynslu og frábæru starfsfólki.
Þess vegna er ekki útlit fyrir ann-
að en bjarta framtíð."
ago@mbl.is
Með lögum um stofnun Landsvirkj-
unar, sem sett voru í maí 1965, var
fyrst og fremst verið að afla nauð-
synlegra heimilda til að ráðast í
virkjun Þjórsár við Búrfell og setja á stofn fyr-
irtæki, sem hefði fjárhagslega burði til þess að
taka lán til framkvæmdanna og leiða þær til
lykta,“ segir Jóhannes. „Hér var um risafram-
kvæmd að ræða á þeirra tíma mælikvarða, sem
átti eftir að þrefalda raforkuframleiðslu í land-
inu á örfáum árum. Markmiðið með virkjuninni
var tvíþætt. Annars vegar að vera grundvöllur
nýs útflutningsatvinnuvegar sem byggðist á
nýtingu hinna miklu óbeisluðu orkulinda lands-
ins, en hins vegar að sjá vaxandi markaði á
Suðvesturlandi fyrir nægilegi'i raforku. Þegar
frumvarp að lögum um Landsvirkjun var lagt
fram vorið 1965 voru samningar um byggingu
álversins í Straumsvík að vísu langt komnir en
þeim lauk þó ekki fyrr en ári síðar. Hins vegar
var orðið aðkallandi að leysa úr raforkuþörf
Reykjavíkur eftir að Sogið var fullvirkjað.
Ymsir smærri virkjunarkostir höfðu verið til
athugunar, svo sem í Brúará og í Hvítá við
Hestvatn, þar sem verð á orkueiningu hefði
orðið mjög hátt í samanburði við stórvirkjun í
Þjórsá. Reykjavíkurborg gekk því til samstarfs
við ríkið um stofnun Landsvirkjunar sem yf-
irtók um leið virkjanirnar við Sog, sem hún
átti að hálfu á móti ríkinu. Með nokkurri bjart-
sýni var því haldið fram af flutningsmönnum
frumvarpsins að vii'kja mætti við Búrfell í
áföngum fyrir innanlandsmarkaðinn eingöngu
og átti það vafalaust sinn þátt í því að sæmileg
sátt varð á Alþingi um afgreiðslu laga um
stofnun Landsvirkjunar, þótt vitað væri að
stjórnarandstaðan væri andvíg áformum rík-
isstjórnarinnar um byggingu álvers eins og síð-
ar kom í ljós.
- Samningar um byggingu álbræðslunnar
höfðu staðið í mörg ár, þegar hér var komið
sögu. Hver var forsaga þess máls?
„Enginn vafi er á því að sú stefna sem við-
reisnarstjórnin tók upp í efnahagsmálum árið
1960 og fól í sér að efla útfiutningsatvinnuveg-
ina á grundvelli frjálsra viðskipta og opnara
hagkerfis var forsenda þess að erlend fyrirtæki
fóru að sýna áhuga á fjárfestingum hér á landi.
Málin komust þó ekki á skrið fyrr en í maí
1961 þegar Bjarni Benediktsson, sem þá fór
með iðnaðarmál í ríkisstjórn, skipaði svokall-
aða stóriðjunefnd til að ræða við tvö erlend
fyrirtæki, sem höfðu lýst áhuga sinum á því að
kanna möguleika á byggingu álbræðslu hér á
landi. Annað fyrirtækið var sænskt, en það
heltist fljótlega úr lestinni. Hitt var svissneska
fyrirtækið Swiss Aluminium. Síðar sýndu fleiri
erlend álfyi-irtæki áhuga um skeið og áttu við-
ræður við stóriðjunefnd. Svisslendingarnir
urðu þó að lokum sá samningsaðili, sem einn
sýndi áhuga á að Ijúka verkinu."
Byggðamál komu mjög við sögu
virkjunar og verksmiðju
- Af hverju liðu fimm ár frá því að stóriðju-
nefndin var skipuð og þangað til samningarnir
um byggingu álversins voru undirritaðir?
„Þetta voru að sjálfsögðu flóknir samningar
og lítil fordæmi eða reynslu við að styðjast hér
á landi. Drátturinn stafaði þó mest af því hve
skammt rannsóknir og áætlanir um virkjanir
voru komnar þegar af stað var farið. Það liðu
nærri því þrjú ár þar til traustar áætlanir um
virkjunarkostnað við Búrfell lágu fyrir en fyrr
gátu ekki raunhæfar viðræður um raf-
orkuverðið hafizt af okkar hálfu. Tíminn nýttist
þó til þess að vinna að öðrum þáttum málsins.
Öflun lánsfjár til virkjunar var annar meg-
inþáttur samninganna. Það var eitt af mark-
miðum viðreisnarinnar að skapa Islendingum
lánstraust að nýju eftir vandræðaganginn á
sjötta áratugnum þegar pólitísk lán fyrir milli-
göngu Bandaríkjanna höfðu verið eina hald-
reipið. Nú tókst að fá stuðning Alþjóðabankans
sem féllst á að verða aðallánveitandinn til Búr-
fellsvirkjunar, auk þess sem aðild hans greiddi
fyrir lánum á alþjóðlegum lánamarkaði.
Byggðamál voru líka mjög til umræðu á
samningstímanum. Mikill áhugi var á því fyrir
norðan að álbræðslan yrði staðsett við Eyja-
fjörð og fengi orku frá virkjun Dettifoss. Sam-
anburður á kostnaði leiddi þó fljótt í ljós að
Búrfellsvirkjun væri mun hagkvæmari auk
þess sem hinn stóri markaður fyrir raforku á
Suðvesturlandi jók enn á hagkvæmni hennar.“
-Var mönnum ekkert sárt um Dettifoss?
„Sem betur fer reyndi aldrei á það, málið
komst ekki svo langt. Hins vegar er ljóst að
menn litu öðruvísi á þessa hluti en þeir gera
nú. Þegar frumvarpið um Landsvirkjun var
lagt fram, voru flestir búnir að sætta sig við að
Dettifossvirkjun kæmi ekki til greina, en héldu
þó í þá von að hagkvæmt gæti verið flytja
orkuna norður og staðsetja verksmiðjuna þar.
Þeim kosti höfnuðu bæði Svisslendingarnir og
Þegar viðreisnarstjórnin setti
stóriðjunefnd á laggirnar 1961
varð Jóhannes Nordal seðla-
bankastjóri formaður hennar
og þegar Landsvirkjun var
stofnuð fjórum árum síðar varð
hann stjórnarformaður hennar
og gegndi þeim starfa til 1995.
I samtali við Freystein
Jóhannsson lítur Jóhannes um
öxl til árdaga stórvirkjana og
stóriðju á Islandi.
Morgunblaðið/Jim Smart
Jóhannes Nordal: Erfiðustu dagarnir voru þegar
Búrfellslínan rofnaði rétt fyrir jólin 1972.
Alþjóðabankinn að athuguðu máli.“
- Hvers vegna varð Straumsvík ofan á?
„Eftir athugun á mörgum kostum, meðal
annars Þorlákshöfn og Reykjanesi, virtust
Straumsvík og Geldinganes sameina bezt góða
hafnaraðstöðu og nálægð við stóran vinnu-
markað. Tiltölulega slétt og auðunnið bygging-
arland var hins vegar Straumsvík í hag auk
þess sem Reykjavíkurborg hafði lítinn áhuga á
að verksmiðjan yrði á Geldinganesi."
Raforkuverðið var erfiðasti
hlutinn í álviðræðunum
- Hvaða þáttur í álviðræðunum reyndist ykk-
ur erfiðastur?
„Óhætt er að segja að verð og aðrir skil-
málar varðandi orkusöluna hafi verið stærsti
og erfiðasti hlutinn, enda byggðist áhugi er-
lenda aðilans fyrst og fremst á því að hér væri
unnt að fá orku á mjög samkeppnishæfu verði.
Öryggi orkuafhendingar skipti líka miklu máli
því að álbræðslur þola ekki straumrof nema í
skamman tíma, en öryggi kostar peninga og
fyrir okkur var um að gera að halda fram-
leiðslukostnaði orkunnar sem lægstum. Til
dæmis var mikil áhætta fólgin í ísmyndun í
Þjórsá að vetrarlagi. Örugg en mjög dýr leið
hefði verið að gera miðlunarlón ofar í ánni,
sem hefði hækkað kostnaðarverð raforku veru-
lega. I stað þess voru hönnuð sérstök ísskol-
unarvirki sem fleyttu meginísmagninu fram hjá
virkjuninni og voru mun ódýrari en miðlun.
Þau reyndust vel þótt stundum mætti ekki á
tæpara standa að unnt væri að forðast alvarleg
áföll. Annað dæmi var sú ákvörðun að leggja í
upphafi aðeins eina háspennulínu milli Búrfells
og Reykjavíkur, en draga úr þeirri áhættu sem
þessu fylgdi með því að reisa gasaflsstöð fyrir
sunnan Hafnarfjörð til þess að hafa varaafl, ef
eitthvað kæmi fyrir. Á þetta reyndi svo sann-
arlega þegar mastur brotnaði við Hvítá og lín-
an rofnaði rétt fyrir jólin 1972. Varð að
skammta rafmagn á öllu höfuðborgarsvæðinu í
nokkra daga, en sem betur fer tókst að koma
stundina
því á aftur fyrir aðfangadagskvöld og álbræðsl-
an varð ekki fyrir verulegu tjóni. Þetta voru þó
erfiðustu dagarnir sem ég upplifði öll þau ár
sem ég var í stjórn Landsvirkjunar."
Tæpur stjórnarmeirihluti
skóp harða andstöðu á Alþingi
- Umræður á Alþingi um álverið voru bæði
langar og harðar. Öttaðist þú einhvern tíma
um framgang málsins vegna þeirrar orrahríð-
ar?
„Nei, reyndar ekki. Við sem að málinu unn-
um einbeittum okkur að því að ná sem hag-
stæðustum samningum og sem öruggustum
tryggingum fyrir Islendinga ef illa gengi. Það
var okkur ómetanlegt að hafa að bakhjarli
sterka pólitíska forystumenn sem báru málið
fram á Alþingi, fyrst Bjarna Benediktsson og
síðan Jóhann Hafstein, sem tók við iðn-
aðarmálunum þegar Bjarni varð forsætisráð-
herra. Hinn mikli pólitíski stöðugleiki allt við-
reisnartímabilið var líka mikilsverður ekki síst
gagnvart hinum erlendu samstarfsaðilum. Rík-
isstjórn Sjálfstæðisflokks og Alþýðuflokks sem
var við völd í þrjú kjörtímabil hafði alla tíð
tæpan meirihluta á Alþingi, en styrkur hennar
lá í því hve samhent hún var í þessu og flestum
öðrum málum. En vegna hins tæpa meirihluta
var stjórnarandstaðan að sama skapi hörð.
Margt af þvi sem varað var mest við, svo sem
ofurvald hins erlenda fyrirtækis í íslenzku at-
vinnulífi og ákvæði um alþjóðlega gerð í deilu-
málum, hefur reynzt byggt á ástæðulausum
ótta.“
- Búrfellsvirkjun og álverið hafa verið stór
biti að kyngja á þessum tíma.
„Þegar þessar framkvæmdir hófust stóð síld-
arævintýrið sem hæst svo að menn höfðu
vissulega áhyggjur af þensluáhrifum, enda
þurfti verktakinn við Búrfell að sækja vinnuafl
til Svíþjóðar fyrsta árið. Þetta breyttist þó
skjótlega þegar síldveiðarnar hrundu 1967 og
mikill samdráttur varð í kjölfarið. Það má því
hiklaust segja að framkvæmdirnar við Búrfell
og álverið hafi komið í veg fyrir stórfellt at-
vinnuleysi á þessum árum.“
Virkjanir hafa byggt upp
tækni- og verkþekkingu í landinu
- Þegar þú lítur nú um öxl, er þá eitthvað
sem þú vildir að hefði gengið öðruvísi en raun-
in varð?
„Hér á vafalaust við það fornkveðna, að
margt fer öðruvísi en ætlað er. Eg er þó þeirr-
ar skoðunar enn í dag að samningarnir um ál-
verið og bygging Búrfellsvirkjunar hafi tekizt
eins vel og aðstæður þá leyfðu. Ég held líka að
ef samningar hefðu ekki tekizt á þessum tíma
sé mjög óvíst hvenær virkjun stórfljóta á Is-
landi hefði getað hafizt.
Ástæðan er sú að skömmu eftir þetta urðu
afdrifarík umskipti bæði á álmörkuðum og í
efnahagsmálum sem breytti aðstæðum okkar í
þessum efnum verulega. Vegna mikillar bjart-
sýni um hagstætt verð á orku frá kjarn-
orkuverum og opinbers stuðnings sneru álfyr-
irtæki, þar á meðai Alusuisse, sér að því um
tíma að byggja álbræðslur nálægt aðalmark-
aðssvæðum sínu á meginlandi Evrópu og i
Bretlandi í stað þess að sækjast eftir lítið
ódýrari vatnsorku í fjarlægari löndum. Síðan
kom olíukreppan 1973 og í kjölfar hennar sam-
dráttur í efnahagsmálum, vaxandi verðbólga og
hækkandi vextir sem gerði alla uppbyggingu
erfiðari en áður.
Þegar við þetta bættist óstöðugleiki i ís-
lenzkum stjórnmálum og sívaxandi verðbólga
aiit fram á níunda áratuginn, blés ekki byrlega
fyrir uppbyggingu orkufreks iðnaðar."
- Að við höfum hitt á réttu stundina?
„Ég held að flest bendi til þess. Að vísu tók-
ust samningar um Járnblendiverksmiðjuna á
Grundartanga í framhaldi af Sigölduvirkjun, en
það var að sjálfsögðu miklu auðveldari áfangi
en Búrfellsvirkjun og álverið á sínum tíma.“
- Er eitthvert atriði, sem þú hefur ekki
minnzt á, en er þér ofarlega í huga frá Lands-
virkjunartíma þínum?
„Ég vil þá nefna eitt sem mér finnst ekki al-
mennt nægur gaumur gefinn, en það er þáttur
Landsvirkjunar í því að byggja upp tækniþekk-
ingu í landinu og skapa grundvöll fyrir starf-
semi öflugra verktakafyrirtækja. Fyrsta virkj-
unin var svo til algjörlega hönnuð af erlendum
verkfræðingum og erlendir verktakar áttu
langstærstan hlut að framkvæmdunum. Mark-
visst var stefnt að því að breyta þessu unz svo
var komið að fjórða virkjunin; Blönduvirkjun,
var að öllu leyti hönnuð og byggð af Islend-
ingum, fyrir utan vélar og rafbúnað.
Þannig hefur þekkingu og reynslu fleygt
fram og nú er fyrirtækið byrjað að hasla sér
völl erlendis á sviði byggingar orkuvera.“
freysteinn@mbl.is