Úrval - 01.04.1976, Page 63

JARÐSKJÁLFTl!
61
sviði jarðskjálftarannsókna. Spáin,
sem gerð hafði verið um þennan
jarðskjálfta, var áhrifamikil sönn-
un þess, að vísindamenn eru nú að
verða færir um að spá fyrir um jarð-
skjálfta, hvar og hvenær þeir verða og
jafnvel hversu öflugir þeir verða, en
jarðskjálftar, ásamt flóðum þeim,
eldsvoðum og skriðum, sem í kjölfar
þeirra hafa fylgt, hafa valdið dauða
milljóna manna á því tímaþili, sem
mannkynssagan tekur til.
Á síðasta áratug virðist þróun
nýrrar og djarfrar jarðfræðikenningar
loks hafa varpað ljósi á orsök jarð-
skjálfta. Samkvæmt kenningu þess-
ari sem nefnd er plötukenningin,
samanstendur yfirþorð jarðar af um
einni tylft af 100 km þykkum þerg-
plötum. Þær , ,fljóta’ ’ ofan í hálfbráð-
mni hraunleðjunni, sem tekur við
neðan þeirra, og eru á stöðugri
hreyfíngu fyrir verkan óþekktra afla.
Þar sem þær mætast, hefur núning-
urinn stundum þau áhrif, að þær
festast hvor við aðra um stundar-
sakir, en slíkt veldur svo síaukinni
þenslu nálægt útjöðrum þeirra. Að
því kemur svo, að klöppin springur,
og þá geta plöturnar haldið áfram
,,reki” sínu. Það er þessi skyndilega
lausn innibyrgðrar orku, sem veldur
jarðskjálftum. (I Kaliforníu eru tvær
slíkar risaplötur að renna hvor fram
hjá annarri við San Andreas mis-
gengissprunguna). En jarðskjálftar
geta einnig orðið innan hverrar
plötu, og er það kannski afleiðing af
því, að dregið hefur úr styrkleika
plötubyggingarinnar á þeim stöðum
á eldsumbrotatímum fyrir æva löngu
Vtðvaranir jarðskjálftabylgna. Þeg-
ar árið 1910 kom Harry Reid jarð-
fræðingur fram með þá hugmynd,
að það ætti að vera unnt að segja til
um, hvenær og hvar jarðskjálftar yrðu
að öllum líkindum, með því að
fylgjast mjög vel með þeirri auknu
þenslu, sem myndast smám saman
meðfram velþekktum misgengis-
sprungum. En þá voru einfaldlega
ekki fyrir hendi nægileg þekking,
tæki né fjármagn til þess að koma
upp mælingastöðvum meðfram mis-
gengissprungunum, og reka þær.
Jarðskjálftaspár vöktu því ekki
mikla athygli fyrr en árið 1949, þegar
hroðalegur jarðskjálfti varð á Garm-
svæðinu í Sovétríkjunum, sem olli
miklu tjóni og varð þúsundum
manna að bana. Þessi hörmulegi at-
burður hafði djúp áhrif á Sovétmenn
og sendur var opinber vísindaleið-
angur til svæðis þessa, þar sem jarð-
hræringar voru tíðar. Áttu leiðang-
ursmenn að reyna að komast að því,
hvort um væri að ræða nokkur jarð-
fræðileg viðvörunarmerki, sem ættu
að geta varað íbúana við öðrum
yfirvofandi jarðskjálftum.
Árið 1971 tilkynntu sovéskir vís-
indamenn, að þeir hefðu náð settu
marki. Þeir sögðu, að þýðingarmesta
viðvörunarmerkið væri fólgið í því,
að breyting yrði á titringshraða
jarðskjálftabylgna, sem bærust í
gegnum jarðskorpuna. Vísindamenn
hafa lengi vitað, að slíkur titringur
dreifist út á við í tvenns konar
jarðskjálftabylgjum. Aðalbylgjurnar
valda því, að allt berg á vegi þeirra
þrýstist fyrst saman og þenst síðan
út í sömu átt og bylgjurnar stefna í.
Aukabylgjurnar hafa sams konar
áhrif á bergið, en valda því, að það
hreyfist í átt, sem er lóðrétí við
stefnu jarðskjálftabylgnanna. Þar eð
aðalbylgjur hafa meiri hraða en auka-
bylgjur, ná áhrif þeirra fyrst til
jarðskjálftamælanna. Rússnesku vís-
indamennirnir komust að því, að
mismunurinn á komutíma áhrifa