Mímir - 01.06.1981, Blaðsíða 15

Það verður því nauðsynlega að vera mun-
ur í umsagnarliðnum (predicate) og hann
einn getur dugað til að réttlæta notkun en
ef ákveðnar merkingarlegar aðstæður eru
fyrir hendi. Hins vegar getur mismunandi
frumlag aldrei nægt til að tengja megi með
en, ef umsagnarliðirnir eru eins. Lítum á
» setningar með einfaldan mun í umsagnarliðn-
um:
(31) Jón er gamall en sterkur
(32) ??Jón er gamall en hrumur
(33) Jón er krati en heiðarlegur
(34) Jón er kaupfélagsstjóri en Sjálfstæð-
ismaður
(35) *Jón er kaupfélagsstjóri en Fram-
sóknarmaður
Ástæðan fyrir því að þessar setningar eru
misgóðar er mismunandi væntingar. Ef tengd-
ir eru umsagnarliðir sem við búumst ekki
við að eigi við um sama manninn er eðlilegt
að tengja með en\ annars má það ekki.
Þær væntingar sem hér um ræðir eru mjög
misjafnlega almennar. Eg býst t. d. við að
víðast hvar í heiminum þætti (31) góð, en
(32) hæpin. Á hinn bóginn myndu varla aðr-
ir en Islendingar gera mun á (34) og (35);
og þótt mér þyki (33) hreint ágæt, yrðu lík-
lega ýmsir óánægðir með hana.
I þessum setningum er það greinilega ekki
merking orðanna í sjálfu sér sem ræður því
hvort við kjósum að tengja með og eða en,
heldur er það þekking á heiminum.
Ef umsagnirnar í (31)—(35) hafa mismun-
andi frumlög, t. d.:
(36) Jón er krati en Pétur er heiðarlegur
kemur enn fram að mælandinn telur vera
andstæðu milli þess að vera krati og að vera
heiðarlegur. En til viðbótar drögum við þá
ályktun, að Jón sé óheiðarlegur, og Pétur
sé ekki krati; annars bryti notkun en þarna
boðorðið ,,Be relevant“ (Grice 1975).
Þótt einfaldur munur í umsagnarlið geti
dugað til að réttlæta notkun en er það ekki
algengt. Til þess að það gangi má ekki vera
bein andstæða milli orðanna sem munurinn
kömur fram í; því eru t. d. (37) og (38)
vondar:
(37) *Jón er gamall en ungur
(38) *Jón svaf en vakti
Þetta sýnir að andstæðan má ekki vera
bein, heldur verður hún að vera einhvern
veginn ,,á ská“. Orðin sem mismunandi eru
mega ekki hafa sameiginlegan merkingarþátt,
sem er +merktur í öðru, en -f-merktur í
hinu. Eina leiðin sem ég sé til að skilgreina
muninn sem þarf að vera til að nota megi en
er sú að merkja orðin sem munurinn felst í
[±JÁKVÆTT] eða eitthvað þvíumlíkt, og
segia sem svo: Ef orð sem á við ákveðið
frumlag er merkt [ + JÁKVÆTT], eigum
við von á að önnur orð sem eiga við sama
frumlag (eða annað frumlag í sömu setn-
ingu) séu það líka. Sé svo ekki, má nota en,
en annars er notkun en óeðlileg. Það verður
að leggia áherslu á, að [ ±TÁKVÆTT] er
ekki merkingarháttur. heldur bvggist á mati
hvers málnotanda. Mun merkingarþátta og
,.matsbátta“ má t. d. siá á því, að ef umsagn-
imar í (37) og (38) eiga við mismunandi
frumlög, verða úr því ágætar setningar, s. s.
(39):
(39) Tón er gamall, en Pétur er ungur
Aftur á móti verða (31)—(35) álíka góðar
íeða slæmar) og áður, þótt seinni umsögnin
fái sérstakt frumlag; þar er um að ræða sams
konar ,.matsþætti“:
(40) ??Jón er gamall, en Pétur er hrumur
Milli tveggia mismunandi frumlaga virðist
aldrei geta slcapast sú andstæða sem ein rétt-
læti notkun en, eins og áður er sagt. Því
13