Mímir - 01.06.1981, Blaðsíða 60

2. Lágmarksandstæður og andstæðukerfi
formdeilda
2.0. Beygingarfræði fæst einkum við að
einangra og flokka einstök morf og morfem.
Slík greining er að sjálfsögðu til alls fyrst.
Þegar borið er saman við aðrar höfuðgreinar
málfræðinnar verður sú hugsun engu að síð-
ur æði áleitin að aðferðir beygingarfræðinn-
ar séu næsta frumstæðar enda hefur greinin
notið lítilla vinsælda á síðustu árum. Vekur
nokkra furðu að beygingarfræðin ein nægist
að miklu leyti við flokkunarfræði og er á
margan hátt enn ósnortin af nýrri straumum,
jafnvel formgerðarstefnunni.
Auðvitað er það ekki með öllu óþekkt að
menn reyni að skipa „beygingarfræðilegum
eindum“ í einhvers konar kerfi og athugi
samverkan þeirra innan slíkra kerfa. Má segja
að hið hefðbundna paradigma eða beygingar-
dæmi sé tilraun í þessa átt, t. d.:
(1) Vh. þt. et. 1. p.: -i
2.p.: -ir
3.p.: -i
flt. l.p.: -um
2.p.: -uð
3.p.: -u
í paradigma sem þessu eru formdeildirnar
PERSÓNA (P) og TALA (TA) í raun ein-
angraðar og athugaðar sérstaklega innan vh.
þt., þ. e. í ákveðnum, föstum tengslum við
tvær aðrar formdeildir, TÍÐ (T) og HÁTT
(H).
2.1. Líta má á formdeildir sem breytur
og nota táknin P, TA, T og H á svipaðan
hátt og x, y, z o. s. frv. í stærðfræði. Hér er
þó sá munur á að formdeildir þessar geta að-
eins fengið fá gildi en ekki óendanlega mörg
eins og flestar stærðfræðilegar breytur. —
Pannig getur t. d. beygingarformdeildin T
aðeins haft gildin ±ÞT í íslensku.
Þegar talað er um vh. þt. hafa breytunum
T og H auðsæilega verið gefin föst gildi, +
ÞT og +VH. I paradigmanu í (1) hafa þess-
ar tvær breytur því föst gildi en breyturnar
P og TA breytileg gildi. Segja rná að íslensk
sagnbeyging felist í allflóknu samspili þessara
fjögurra breytna.
Meginhugmynd mín er í rauninni einföld
og felst einkum í að gengið er einu skrefi
lengra en gert er í hinu hefðbundna para-
digma. Hér verða þrem af þeim 4 formdeild-
um sem fram koma í íslenskri sagnbeygingu
sem sagt gefin föst gildi og athugað hvernig
fjórða formdeildin „hegðar sér“ í slíkum föst-
um tengslum. Ein formdeild verður m. ö. o.
einangruð hverju sinni í stað tveggja eins og
yfirleitt er gert í hinu hefðbundna paradigma.
Þegar ein formdeild hefur verið einangruð
með þessum hætti er augljóst að tala má um
lágmarksandstæður innan hennar, t. d. Vh.
þt. flt. 1. p. W Vh. þt. flt. 2. p. Svona lág-
marksandstæðum formdeilda má skipa í lág-
marksandstæðukerfi sem til styttingar verða
hér eftir kölluð andstæðukerfi formdeilda;
t. d.:
(2) a. Hi Tj TAl: lp
+f 3p
2P
b. Vh.þt.flt.: um +f
+ u
uð ff
í (2) a. er andstæðukerfi PERSÓNU í ís-
lenskri sagnbeygingu sett fram á almennan
hátt þar sem i, J og l tákna að formdeiidirnar
H, T og TA hafa einhver föst gildi. í (2) b.
er hins vegar sýnt dæmi um hvernig þetta
andstæðukerfi kemur fram í raun í ending-
um sagna þegar þessum formdeildum eða
breytum hafa verið gefin ákveðin föst gildi, í
þessu tilviki +VH, +ÞT og +FLT.
I andstæðukerfi eins og (2) geta auðsæi-
lega aðeins komið fram lágmarksandstæður.
58