Mímir - 01.06.1981, Blaðsíða 22

SIGURÐUR S. SVAVARSSON:
ATHUGUN Á ÞÁTTUM SEM BÖKMENNTAGREIN
MEÐ DÆMI AF AUÐUNAR ÞÆTTI VESTFIRSKA
Grein sú sem hér birtist var lögð fram sem B.A.-
ritgerð árið 1979. Vegna anna hefur höfundi ekki
gefist tóm til að gera grein fyrir þáttarannsóknum
sem kunna að hafa komið fram síðan. Ritgerðin
er því prentuð hér óbreytt.
I. HLUTI
ATHUGUN Á ÞÁTTUM SEM
BÓKMENNTAGREIN.
Merkingarþróun orðsins þáttr.
Orðið þáttr hefur með aðferðum orðsifja-
fræðinnar verið rakið aftur til NV-þýsku
,vþáhtuR. Þar merkti orðið strengur (þáttur)
í reipi. Sama merking hefur verið til í íslensku
alla tíð og þekkist m.a. í mjög gömlum drótt-
kvæðum textum (Lindow ’78:40). Algeng
var myndin örlögþáttu, frægar hendingar úr
Sonatorreki Egils eru einnig lýsandi: Sleit
marr bQnd .... snaran þátt af sjálfum mér.
Á 12. og 13. öld fer að bera á því að
þáttr fær merkinguna hluti af e-u, þ.e.a.s.
hluti af einhverri stærri heild. Þessi merk-
ing er náskyld þeirri upprunalegu, sbr. þátt-
ur sem hluti af reipi. Þáttr með þessari merk-
ingu var tekið inn í lagamál, og bar þá sömu
merkingu og bálkur. Ekki hefur þó verið
sýnt fram á að orðið sé notað sem „terminus
technicus“ í elstu lögbókum, t.d. Grágás
(Lindow ’78:14). En þarna ei komin upp
merkingin þáttr sem hluti af stærri texta,
síðar var hún færð upp á þættina sem bók-
menntagrein. Lars Lönnroth áþ'ktar m.a. út
frá þessu: „redan hárav framgár, att en sQgu-
þáttr ursprungligen inte ár en kortare, sjálv-
stándig beráttelse utan del av en beráttelse“
(Lönnroth ’64:19). Lönnroth hefur vafalítið
rétt fyrir sér í því að það hefur tekið langan
tíma að þróa merkingu orðsins þáttr yfir í
það að vera heiti á þeirri bókmenntagrein
sem við í dag þekkjum undir því nafni.
í handritum er orðið þáttr mikið notað í
merkingunni kapituli og er Karlamagnússaga
ágætt dæmi um það. Þegar orðið kemur fyr-
ir í fyrirsögnum handrita táknar það yfirleitt
kaflaskil, að frásögnin tekur nýja stefnu.
Þannig kemur orðið um 60 sinnum fyrir í
Flateyjarbók, en aldrei í þeirri merkingu sem
það er notað í nú (Lindow ’78:36). Stuttar
frásagnir sem standa sjálfstæðar í handritum
eru enn á 14. öld kallaðar sögur, t.a.m. Ol-
kofra saga en ekki Olkofra þáttur, eins og
síðar varð (Lönnroth ’64:20).
L. Lönnroth fullyrðir að elsta dæmi um
notkun hugtaksins þáttur í nútímamerkingu
sé frá því um 1400 (Sveinka þáttr, AM
557, 4°), en þó sé enn mun algengara að
kalla stuttar frásagnir sögur. Ymsir fræði-
menn hafa orðið til þess að bera brigður á
þessar niðurstöður, en tilfinnanlegur skortur
er á dæmum til sönnunar. Ýmsir þættir sem
teknir höfðu verið inn í bæði lconungasögur
og Islendingasögur voru mjög sjálfstæðir og
engin tilraun var gerð til að fella þá alger-
lega að öðru efni. Enn aðrir voru jafnvel
teknir sjálfstætt upp í handrh. Snorri Sturlu-
son gerði sér grein fyrir eðli þessara þátta,
því hann sleppir þó nokkrum þáttum úr
20