Mímir - 01.06.1981, Blaðsíða 61

I paradigmanu í (1) koma hins vegar einníg
íram tvöfaldar andstæður, t. d. Vh. þt. flt. 1.
p. hf++ Vh. þt. et. 2. p. Þessi „tvöfeldni“ hef-
ur mjög villt mönnum sýn um íslenskar beyg-
ingarformdeildir eins og brátt kemur í ljós.
2.2. Andstæðukerfi formdeilda eru al-
gjörlega óhlutstæð eins og formdeildirnar
sjálfar. Það er því undir hælinn lagt hvort
morf og morfem, t. d. endingar sagna, „nýta“
í raun alla þá möguleika á lágmarksandstæð-
um sem slík kerfi bjóða upp á. Þetta sést
ljóslega þegar t. d. eru bornar saman ending-
ar et. og flt. í vh. þt.:
(3) a. Vh.þt.et.: i
++ i
ir hf
b. Vh.þt.flt.: um hf
hf u
uð hh
Að svo miklu leyti sem beygingarend-
ingar „nýta“ eða sýna lágmarksandstæður í
svona kerfum má tala um að formdeildir séu
deilnar eða aðgreinandi innan endinganna. Af
(3) er t. d. ljóst að P hefur stærra hlutverki
að gegna innan fleirtöluendinga íslenskra
sagna en eintöluendinga (í aðalatriðum eru
svipaðar afstæður í öðrum tíðum/háttum og
í vh. þt.). Hún er m. ö. o. deilin þrívegis í
hverju andstæðukerfi PERSÓNU í flt. en að-
eins tvívegis í et. (þetta er auðvitað einföld-
un sem best á við um veikar sagnir, sbr. 4.8.
hér á eftir).
3. Andstæðukerfi og morfemgreining
3.0. Eflaust þykir einhverjum sú hug-
takanotkun og aðferðafræði sem kynnt er í
2. kafla heldur glannaleg. Því er aðeins til að
svara að notagildið eitt sker úr um réttmæti
hugtaka og aðferða en hvorki hefð né nafn-
giftir. Hér verður því reynt að sýna fram á
að hugtakanotkun þessi og aðferðir komi að
nokkru gagni við morfemgreiningu á beyg-
ingarendingum íslenskra sagna.
3.1. Alkunnugt er að í íslenska beyginga-
kerfinu er mikið um samruna eða sambræðslu
formdeilda (fusion). Einkar glöggt dæmi
þessa eru einmitt endingar sagna. Þessar end-
ingar hafa sem sagt mest tvö hljóð en geta
tjáð allt að fjórar formdeildir. Það er því
engan veginn sjálfsagt að einangra megi ein-
stök morf innan þessara endinga enda er það
yfirleitt aldrei gert þegar sett eru upp beyg-
ingardæmi þeirra, t. d. í kennslubókum. Má
reyndar fullyrða að sú skoðun sé ríkjandi
meðal málfræðinga að íslenskar sagnendingar
séu að langmestu leyti ósundurgreinanlegar
(sjá t. d. Oresnik 1971:157; sbr. einnig
Kristján Árnason 1974:17). Þessi skoðun er
í sjálfu sér hvorki rétt né röng; aðeins felur
hún í sér villandi einföldun. Það fer sem sagt
algjörlega eftir því hvaða tengsl formdeilda
athuguð eru hverju sinni hversu sundurgrein-
anlegar endingarnar eru. Gefur t. d. auga leið
að um heldur litla sundurgreiningu getur orð-
ið að ræða þegar allar endingar sagna eru
hafðar undir í einu eins og oft virðist vera
gert, sbr. t. d. 1. p. et. fh. nt. hitti, 1. p. et.
vh. nt. hitti, 3. p. et. vh. nt. hitti, 3. p. flt.
vh. nt. hitti! Þarna eru sem sagt sömu mistök
gerð og í hinu hefðbundna paradigma: Lág-
marksandstæður eru ekki einangraðar heldur
eru allar formdeildir eða breytur látnar hafa
meira eða minna breytileg gildi. Séu fleir-
töluendingar íslenskra sagna hins vegar at-
hugaðar í andstæðukerfum PERSÓNU, svo
að aðeins eitt dæmi sé nefnt, kemur í ljós að
innan fleirtölunnar hafa -m, -ð, -0 einhlítt
gildi persónumerkja, sbr.:
59