Mímir - 01.06.1981, Síða 41

menntandi afl sem hún hefur alltaf verið og
henni hlýtur að vera ætlað hér eftir sem
hingað til. Möguleikar tungunnar eru óþrjót-
andi, án þess að grípa þurfi til nokkurs und-
ansláttar frá lögmálum hennar eða gefast upp
fyrir utanaðkomandi tízkufyrirbærum varð-
andi orðanotkun og framburð. Heimili, dag-
vistir, skólar og fjölmiðlar — allt eru þetta
aðilar sem öðrum fremur hljóta að hafa á-
hrif, ýmist góð eða ill, meðvitað eða ómeð-
vitað; en enginn þeirra öðrum fremur. Pó
álít ég, að ábyrgð þeirra sem móta mannver-
una á fyrstu aldursárunum, þ. e. a. s. upp-
alendur og barnaskólar, hljóti að vera hvað
mest og áhrif þeirra aðila hvað varanlegust.
Það verður aldrei um of brýnt fyrir uppal-
endum, einkum mæðrum, að tala gott og
tæpitungulaust mál við börnin þegar frá upp-
hafi. Við lestrarkennslu á þegar í stað að
auka við orðaforða barnanna svo sem frek-
ast er unnt og glæða tilfinningu þeirra fyrir
blæbrigðum málsins. Börn hafa gaman af
slíku, og hættulegur er sá misskilningur að
álíta að þau hafi ekki nægan þroska til að
gera sér grein fyrir slíku námsefni.
II.
Ýmsum finnst sem íslensk tunga eigi
um þessar mundir í vök að verjast gagn-
vart erlendum málsáhrifum og sökum
dofnandi máltilfinningar almennings og
þekkingarskorts í málfræðilegum efnum.
Nokkuð kann að vera til í þessu. En
allt uppgjafar- og volæðistal, jafnvel úr ólílc-
legustu áttum, er frekar hvimleitt. Menn,
sem einhverra hluta vegna sjá sér t. d. ekki
fært að kenna ungmennum íslenzka mál-
fræði, eiga ofur einfaldlega að leita sér að
atvinnu í öðrum starfsgreinum.
Undansláttar- og uppgjafarsinnum hefur
engu að síður orðið þónokkuð ágengt, og er
stafsetningarbreytingin frá árinu 1974 hvað
gleggsta dæmið þar um, en miður góðra á-
hrifa hennar gætir í síauknum mæli og kem-
ur fram í slævðri máltilfinningu, þekkingar-
skorti og kæruleysi um rithátt.
Sökum starfa minna við prófarkalestur um
nærfellt fjörutíu ára skeið hef ég nokkurn
samanburð á því hvernig meðferð tungunnar
hefur verið á umræddu tímabili. Ég kemst
ekki hjá því að álíta, að um nokkra afturför
sé að ræða, einkum í málfari langskólageng-
inna manna og þá ekki hvað sízt þeirra sem
afkastamestir eru að magni til, blaðamanna,
málflytjenda í útvarpi og sjónvarpi, svo dæmi
sé tekið. Oft er ætlazt til þess, að handrita-
og prófarkalesarar bjargi því sem bjarga þarf,
og má segja, að vel sé, ef þeir ágætu menn
hafa getu og tækifæri til slíks, en það er því
miður ekki alltaf.
Vonandi skilur þó enginn orð mín svo, að
ég álíti stöðu íslenzks máls vonlausa eða að
ég beri sérstaklega mikinn kvíðboga fyrir
framtíð þess. Ég geri mér grein fyrir því, að
undansláttaröflunum hefur orðið nokkuð á-
gengt um skeið; en von mín er sú, og reynd-
ar vissa, að þróttur íslenzkunnar sé slíkur og
hæfni hennar til aðlögunar kröfum hvers
tíma, að hún muni um alla framtíð halda
reisn sinni og sérkennum; að sá verðmæti
arfur sem við fengum í hendur muni kom-
ast óskertur til komandi kynslóða og halda
áfram að ávaxtast.
III.
Alveg tvímælalaust; en með því er
ekki verið að segja, að eitthvert orða-
lag sé undir öllum kringumstæðum hið
eina rétta. Blæbrigði málsins veita not-
endum þess ærna möguleika til að beita því
á þann hátt, að öldungis ný notkun orðs eða
orðasambands getur verið fullkomlega rétt-
lætanleg án þess að vera „rangt“ mál. Hér
er hvorki tími né rúm til að nefna dæmi slíks.
En rangt mál er það undir öllum kringum-
stæðum, þegar orð og beygingar eru af ein-
skærri vankunnáttu eða fábjánaskap með
þeim hætti að þverbrotin eru lögmál tung-
39