Læknaneminn - 01.01.2017, Síða 28

Ri
trý
nt
ef
ni
27
andkólínvirk lyf, magalyf, verkjalyf, ofnæmislyf, ýmis blóðþrýstingslyf
og krabbameinslyf ), undirliggjandi kerfissjúkdómar (til dæmis Sjögrens,
sykursýki og iktsýki), langvarandi notkun á snertilinsum, þurrkur
eftir sjónlagsaðgerðir (til dæmis LASIK) og ytri aðstæður í umhverfi
einstaklingsins, svo sem þurrkur í umhverfi. Augnþurrkur er til dæmis
algengt vandamál flugfarþega og áhafna vegna lágs rakastigs um borð
í flugvélum.
Langvarandi augnþurrkur getur haft töluverð áhrif á daglegt líf. Þannig
getur langvarandi augnþurrkur valdið versnun á sjónskerpu, afar miklum
óþægindum, ljósfælni, táraflóði (e. epiphora) og haft þar með áhrif á bæði
leik og starf32. Rannsóknir hafa sýnt að sjúklingar með augnþurrk meta
lífsgæði sín álíka mikið skert og sjúklingar sem kljást við meðal til mikla
hjartaöng og sjúklingar sem þurfa á reglulegri blóðskilun að halda33,34.
Einkenni sjúklinga með augnþurrk stafa af virkjun á skyntaugum
á yfirborði augans. Helstu umkvartanir sjúklinga með augnþurrk eru
þurrkur, rauð augu, pirringur, kláði, hitatilfinning, þreyta í augum og
aukin táramyndun. Jafnframt geta sjúklingar kvartað undan óskýrri
sjón. Ástæðan fyrir því að hluti sjúklinga upplifir sjónskerðingu er
sú að tárafilman er fyrsta lagið í ljósbroti ljósgeislans á leið sinni um
augað. Óregluleg tárafilma og þurrkblettir í hornhimnu geta valdið
skerðingu á gæðum ljósgeisla sem berast aftur í sjónhimnu augans
og veldur það óskýrri mynd. Sjónskerðingin sem sést við augnþurrk
er oftast einungis tímabundin og lagast við rétta meðhöndlun35,36. Þó
getur í undantekningartilvikum langvarandi vanmeðhöndlaður augn­
þurrkur leitt til örmyndunar á hornhimnu og varanlegrar sjónskerðingar
(mynd 5).
Greining á augnþurrki getur reynst erfið en líkt og áður kom fram
er ekkert eitt greiningarpróf til. Jafnframt hafa rannsóknir sýnt fram
á mikinn breytileika milli sjúklinga á einkennum þeirra og teiknum
við klíníska skoðun. Almennt séð ættu læknar að geta greint augnþurrk
út frá ítarlegri sögutöku og skoðun. Við skoðun ætti að horfa eftir
breytingum á slímhimnu, aukinni táramyndun, hvarmabólgu og
breytingum á augnlokum á borð við inn­ og útbrá. Jafnframt má beita
Snellen sjónprófi þar sem sjúklingur er beðinn að lesa stafina fyrir
og eftir að hann blikkar nokkrum sinnum, ef sjónskerpan eykst við
blikk styrkir það grun um augnþurrk þar sem augnlokið hefur smurt
tárafilmunni betur út.
Meðferð við augnþurrki felst í fyrsta lagi í því að forðast aðstæður
sem auka óþægindi, til dæmis dragsúg, þurrt loft, mikinn hita og
staði þar sem ertandi efni finnast í lofti. Jafnframt getur langvarandi
seta við tölvuskjá aukið á vandann. Í fyrstu skal prófa tilbúin gervitár
sem fást án lyfseðils. Þessi gervitár smyrja augun og slá oft töluvert á
ofangreind einkenni. Hægt er að fá þau á formi augndropa, gels eða
sem hálffljótandi blöndu. Varast skal að nota augndropa sem innihalda
rotvarnarefni samhliða linsunotkun og í reynd ætti að mæla gegn
notkun á snertilinsum hjá sjúklingum með augnþurrk. Oft á tíðum er
þörf á endurtekinni dreypingu gervitára yfir daginn og gervitárahlaup
getur hjálpað til við að minnka uppgufun táranna yfir nóttina. Jafnframt
er ekki úr vegi að ráðleggja sjúklingum að auka rakastig í herbergjum
þar sem þeir eyða megninu úr deginum.
Í þeim tilvikum þar sem mikið sjóntap fylgir slímhimnubólgu eða
óeðlilega mikill sársauki, ljósfælni eða hægur bati er til staðar ætti að
vísa sjúklingi til augnlæknis þar sem ýmislegt fleira er hægt að gera
til að bæta þurr augu, svo sem sílíkontappaísetning í táragangaop og
cíklósporín dropameðferð í augu. Stundum eru þurr augu tímabundið
vandamál en oftar en ekki eru þau komin til að vera og þarf því að
meðhöndla yfir langan tíma með dropum eða fá úrlausn mála líkt og
komið hefur verið inn á hér að framan3.
Hvarmabólga
Hvarmabólga (e. blepharitis) er ástand þar sem jaðrar augnlokanna
bólgna upp, ýmist í köstum eða yfir langan tíma. Þetta er algengur
sjúkdómur og má í reynd telja að hvarmabólga sé einn algengasti
augnsjúkdómur í heimi37. Hvarmabólga er yfirleitt góðkynja sjúkdómur
en í undan tekningartilfellum getur sjúkdómurinn valdið augnskaða og
varanlegu sjóntapi38. Áhugavert er að skoða faraldsfræði hvarmabólgu
en þá kemur í ljós að sjúkdómurinn er algengur meðal norrænna manna,
hjá fólki sem er ljóst yfirlitum og hjá rauðhærðum og rauðbirknum
einstaklingum.
Hvarmabólga er oft á tíðum langvinnur sjúkdómur sem getur reynst
erfitt að meðhöndla. Um orsakir sjúkdómsins er lítið vitað en talið
er að hugsanlega sé um að ræða ofnæmi fyrir bakteríum sem finnast
á hvörmum. Ofnæmissvar líkamans valdi síðan bólgu, roða og þrota
sem truflar starfsemi fitukirtla (e. meibomian glands) sem staðsettir eru
við hvarmana. Þessir fitukirtlar gegna lykilhlutverki í réttri samsetningu
táranna og mynda fitubrák með tárunum sem koma í veg fyrir að þau
gufi upp auk þess að örva rennsli þeirra niður augun. Ef þessi starfsemi
fitukirtlanna raskast veldur það aukinni uppgufun af tárum sem aftur
leiðir til augnþurrks. Langvarandi hvarmabólga getur síðan með tímanum
valdið augnloksþrymli (e. chalazion) hjá fullorðnum en kemur oft fram
í börnum sem vogrís (e. stye)39.
Helstu einkenni hvarmabólgu eru sviði, pirringur í hvörmum, bólga,
bjúgur og roði (mynd 6). Samhliða þessu getur farið að bera á óskýrri
sjón og einkenni augnþurrks geta jafnframt komið fram. Þannig getur
oft reynst erfitt að greina á milli hvarmabólgu og augnþurrks en ef
grunur leikur á hvarmabólgu þarf oftar en ekki að meðhöndla hvort
tveggja. Þó má segja að sviði sé meira áberandi í hvarmabólgu en
aðskotahlutstilfinning í augum meira áberandi við augnþurrk39.
Greining á hvarmabólgu er klínísk. Mikilvægt er að skoða sjúklinga
með hvarmabólgu einnig með tilliti til flögnunar í hársverði og/eða
andliti (flösuexem, e. seborrhoic dermatitis) og roða í andliti, bólgu og
bjúgmyndunar (rósroði, e. rosacea) vegna tengsla við þessa sjúdóma, en
hvarmabólga er algengur fylgikvilli ýmissa húðsjúkdóma. Jafnframt geta
ákveðin lyf stuðlað að hvarmabólgu6,39.
Meðferð við hvarmabólgu felst fyrst og fremst í góðu hreinlæti á og
í kringum augnlok. Þannig snýst meðferðin að miklu leyti um að rjúfa
vítahringinn og reyna að koma í veg fyrir að gróðrarstía fyrir bakteríur
myndist sem aftur veldur húðbólgu og skemmdum á fitukirtlum. Lengi
var helsta meðferð við hvarmabólgu þvottapokameðferð sem fól í sér
að meðhöndla augun með heitum bökstrum, þvo hvarma með þynntu
barnasjampói og nudda hvarmana létt. Á undanförnum árum hafa komið
út ýmis hreinsiefni sem miða sérstaklega að því að drepa bakteríur og mítla
á hvörmum í formi gels, froðu og blautklúta sem eiga að hjálpa til við að
halda bólgunni niðri. Jafnframt hefur gefist vel að skipta út þvottapoka
fyrir maska sem settir eru í örbylgjuofn og lagðir sem heitir bakstrar
á augu sjúklinga í eina til tvær mínútur á hverjum degi. Þegar grunur
er um bakteríusýkingu má prófa meðferð með steradropum (Opnol®
eða Maxidex®) til að draga úr bólgu á yfirborði augans og hvörmum
auk sýklalyfja á borð við fúsidínsýru (Fucithalmic®) eftir þörfum. Þetta
má þó eingöngu gera ef sjúklingur hefur verið skoðaður í raufarlampa.
Í langvarandi og erfiðum tilvikum hefur kerfisbundin inntaka á sýkla­
lyfjum (doxycyclín, tetracyclín) sýnt fram á virkni38,39.
Í þeim tilvikum þar sem hvarmabólga lætur ekki undan hefðbundinni
meðferð ætti að leiða hugann að þætti Demodex mítilsins í hvarma bólgu.
Demodex mítillinn er oft á tíðum vangreindur en nokkuð algeng ástæða
hvarmabólgu. Vitað er að tvær tegundir af Demodex mítlinum valdi
hvarmabólgu. Demodex folliculorum getur valdið fremri hvarmabólgu