Helgarpósturinn - 05.12.1985, Blaðsíða 14

Vilmundur Gylfason: í bókinni „Löglegt en siðlaust" er því haldið fram að Vilmundur hafi verið of róttaekur fyrir skilning fólks.
Ennfremur hafi menn ekki áttað sig á hugmyndum Vilmundar og stjórnmálastefnu hans; ekki náð að sjá þær í einni heild.
VAR JAFNAÐARMAÐUR
FRJÁLSLYNDUR
OG STJÓRNLEYSINGI
- SEGIR JÓN ORMUR HALLDÓRSSON
SEM SKRIFAÐ HEFUR STJÓRNMÁLA-
SÖGU VILMUNDAR GYLFASONAR
eftir Ingólf Margeirsson myndir Jim Smart
„Þessi bók er ekki ævisaga Vil-
mundar í venjulegum skilningi. Hún
spannar adeins áratug eda svo. Eins
er hún frekar um skoðanir manns-
ins en persónu hans." Svo segir m.a.
í inngangsordum Jóns Orms Hall-
dórssonar að bók hans „Löglegt en
siðlaust" sem rekur stjórnmálasögu
Vilmundar Gylfasonar og Bókhlað-
an gafút fyrir nokkrum dögum. Þar
er þjóðmálabarátta Vilmundar rak-
in frá heimkomu hans frá námi
1973 og til dauða hans 1983. Eða
einsogJón Ormurorðarþað:„Bók-
in er ekkert annað en tilraun til að
skilja hugmyndir Vilmundar og
samtíma hans út frá þeim."
Helgarpósturinn rœddi við Jón
Orm um vinnslu bókarinnar, skoð-
anir, baráttumál og hugsjónir Vil-
mundar Gylfasonar og áhrif hans
sem stjórnmálamanns og hugsuðar
fyrr og nú.
„Eg var hreinlega beðinn að
skrifa þessa bók,“ segir Jón Ormur,
þegar hann er spurður um tilurð
bókarinnar. „Eg hummaði þetta
verkefni fram af mér í rúmt ár
vegna þess að ég treysti mér ekki í
þessar skriftir. Eg þekkti Vilmund
vel og þótti mjög vænt um hann.
Mér fannst öll hans saga og atburðir
honum tengdir það nálægt í tíma að
þetta væri eiginlega ómögulegt
verk. En þegar ég fór að hugsa mál-
ið áfram, fannst mér bæði hug-
myndir hans það misskildar og
óljósar í hugum manna að full þörf
væri að raða þeim saman í bók.
Ekki síst vegna þess að þarna eru
verðmætar hugmyndir á ferðinni.
Hins vegar vil ég undirstrika að bók-
in er ekki sagnfræði. Hún er ekki
skrifuð sem nákvæm úttekt á einu
eða öðru. Ég hef reynt að leita skiln-
ings á hugmyndum Vilmundar og
annarra um þjóðmál frekar en að
skrifa sögu af nákvæmni og jafn-
vægi. Þetta er ekki heldur hlutlaus
bók.“
Hugmyndir úr
þremur áttum
— Hverjar voru hugmyndir Vil-
mundar Gylfasonar um stjórnmál
og þjóðmál og hvaðan eru þœr
teknar?
„Vilmundur hefur hugmyndir sín-
ar einkum úr þremur áttum. í fyrsta
lagi er hann trúr jafnaðarstefnunni
eins og hún hefur tíðkast á síðari
hluta þessarar aldar á Norðurlönd-
um. Hann berst líkt og sósíaldemó-
kratar í Skandinavíu fyrir jafnari
skiptingu lífsgæða, samvinnu í víð-
um skilningi og réttlátri launa-
stefnu.
í öðru lagi sækir hann hugmyndir
í smiðju borgaralegrar frjálslyndis-
stefnu — líberalismans. Hann telur
að frjálslynda stefnan hlúi að lýð-
ræðislegu þjóðfélagi sem bæði þoli
byltingarkenndar hugmyndir eins
og hann bar sjálfur í brjósti og veiti
þeim frelsi til að dafna. Hann taldi
þetta afar mikilvægt og verðmætt.
I þriðja lagi aðhylltist Vilmundur
anarkismann — stjórnleysisstefn-
una. Vilmundur líkt og anarkistar
fyrirleit vald. Meginágreiningur an-
arkista við sósíalíska hugsun eða
kommúníska var einmitt afstaða
þeirra til valdsins. Meðan kommún-
istar stefndu að því að byggja upp
sterkt, miðstýrt ríkisvald, álitu an-
arkistar ávallt valdið af hinu illa; að
það væri alltaf spillt í sjálfu sér.
Þessa grundvallarafstöðu hafði Vil-
mundur einnig. Þannig trúði Vil-
mundur fastlega á frelsi einstakl-
, ingsins, en ekki í efnahagslegum
skilningi eins og frjálshyggjumenn
predika — Vilmundur var ekki hall-
■HnaaBHBBanm
ur undir Friedman og félaga — held-
ur barðist hann fyrir frelsi einstakl-
ingsins gegn valdi. Það er rauður
þráður gegnum alla hans pólitík.
Vilmundur var vel að sér í sögu
enda sagnfræðingur að mennt og
hann kynnti sér vel strauma í stjórn-
málum, þjóðmálum og heimspeki.
Hann sökkti sér niður í hugmyndir
anarkista, varð t.d. fyrir miklum
áhrifum af Krapotkin og hann las
vel yngri menn eins og Schumann.
Þar að auki sótti Vilmundur mikið í
Gandhi."
Fyrirleit flokkakerfið
— Var Vilmundur hugmyndum
sínum trúr? Hélt hann sömu stefnu
gegnum hið stutta tímabil sem hans
naut við í íslenskum stjórnmálum?
„Áherslurnar breytast aðeins en
að mestu er hann hugmyndum sín-
um trúr. Það er t.d. ekki stefnubreyt-
ing í hans augum að ganga úr Al-
þýðuflokknum og stofna Bandalag
jafnaðarmanna. Eitt af aðalvanda-
málum íslenskra stjórnmála var ein-
mitt flokkakerfið, að mati Vilmund-
ar. Þegar 1973 er hann farinn að
berjast gegn flokkakerfinu. Að áliti
Vilmundar byggði flokkakerfið
hindranir og hann tók dyggan þátt í
að brjóta þær stíflur. Og hans
stærsta pólitíska vanmat tengist ein-
mitt flokkakerfinu.
Árið 1977 taldi Vilmundur sig
hafa breytt Alþýðuflokknum; með
prófkjörinu var búið að koma
flokksvaldinu fyrir kattarnef. En þar
skjátlaðist honum. Flokkurinn reis
upp eins og draugur og Vilmundur
sat hjá og horfði á flokkinn taka af
honum völdin. Vilmundur vildi
nefnilega stytta leiðina frá almenn-
ingi til ákvörðunartöku, til valdsins.
Hann fyrirleit flokkskerfi Alþýðu-
flokksins sem annarra flokka. Al-
þýðuflokkurinn var ekkert heilagur
í hans augum. Þegar honum mis-
tókst að koma hugmyndum sínum í
gegn þar, fórnaði hann einfaldlega
flokknum og stofnaði BJ. Hugmynd-
irnar voru dýrmæti í augum Vil-
mundar, ekki flokkurinn. Vilmund-
ur vildi sprengja flokkakerfið, sem
hann áleit þröskuld milli gamals
tíma og nýs. Sömu augum leit hann
BJ; það var tæki til breytinga m.a. á
stjórnarskránni en fyrst og fremst
stofnað til höfuðs völdum flokka-
kerfisins svo flokkarnir misstu stöðu
sína við kjötkatlana og sneru sér að
stjórnmálum. Þessu tæki, BJ, mætti
síðan henda þegar búið væri að
nota það."
— Islenskt stjórnarfar og íslenskt
flokkakerfi er fastreyrt í net sam-
tryggingar, hagsmunapólitíkur,
erfða og vinagreiða. Gerði Vilmund-
ur sér grein fyrir því að það er nœr
ógjörningur að sprengja þetta litla
œttar- og kunningjaþjóðfélag sem
byggir á sterku fjórflokkakerfi?
„Jú, víst gerði hann það. En eftir
þingkosningarnar 1978, þegar Al-
þýðuflokkurinn fékk 14 þingmenn
sem verður að skrifast að mestu á
vinsældir Vilmundar, hélt hann af
einlægni að þessir menn og stuðn-
ingsmenn Alþýðuflokksins myndu
snúa sér að því af alefli að breyta
þjóðfélaginu. En þá tóku menn að
rífast um prósentuhækkun á fiski,
og hverjir ættu að veljast í nefndir
og ráð, eins og t.d. bankaráð. M.ö.o.
menn höguðu sér á hefðbundinn
hátt eins og aðrir flokkar sem fara
sem sigurvegarar út úr kosningum.
Vilmundi fannst Alþýðuflokkurinn
svíkja kjósendur sína. Og það er ein-
mitt á þessu Herrans ári sem hann
talar um þá hugmynd sína fyrst að
kjósa forsætisráðherra beinni kosn-
ingu.“
14 HELGARPÓSTURINN