Morgunblaðið - 19.11.1966, Blaðsíða 17

Laugardagur 19. nóv. 1§8§
MORCU N BLAÐIÐ
17
ERLENDUR JONSSOIM SKRIFAR UlVf
Bdkmenntir
Giall og grgót
Baldur Óskarsson. SVEFN-
EYJAR. 49 bls. Helgafell. —
Reykjavík, 1966.
SJÖTTI áratugur þessarar aldar
var samfelilt ti'lraunaskeið í ís-
íenzkri Ijóðagerð. Ljóðabaekur
Jóhannes úr Kötlum.
|þær, sem þiá 'komu fyrir almenn-
ings sjónir, voru sundunleitari en
tiokkru sinni, fyrr og síðar.
Aldrei fyrr hafði bilið milld
skálds og 'lesanda verið svo
breytt. A'ldrei fyrr hafði þvíilíkt
dijúp verið staðfest milli aiþýðu-
kveðskapar og ská'ld'kveðskapar.
Meiri bjluti aimennings leit á
hinn nýtízkulega kve’ðstoap sem
þrugl eitt. En ski'lningsleysið,
sem ungu skáldin þóttust kenna
ifrá a'lmenningi, þjappaði þeim
saman. Eiginlega héldu þau í
heiðri þau ósknáðu lög, að eitt
skylldi yfir alla ganga.
í skjóli þeirra oskráðu laga
6ettist margur óboðinn gestur á
Bragabekk. Þessi áratugur var
því sannkallaður náðartími Ieir-
skálda. Þau máttu aanga að því
vísu, að þorri almennings legði
öll svoköllluð atóms'káld aff
jöfnu. En atómskáld voru köl'luð
öll þau ská'ld, sem ekki notuð-
ust við eldra Ijólðform og virtu
að vettugi hefðibundin hug-
jnyndatengsll. Tæikist ungurt
Ijóðasmið að vekja á sér svo
mikla athygli, að a'lmenningur
kallaði hann atómská'ld, átti
hann vísa samúð ungra skáld-
bræðra, sem töldu sér sóma að
heitinu.
Samstaða s'káldanna var skillj-
anleg. En almenningur hafði
Jíka ta'Isvert til síns máils, því
nokkur hluti atómkveðsikapar-
ins var — í sannleika sagt —
argasta þrugl. Dómur aknenn-
ings hefði því verið kórréttur,
ef aðeins hefði verið dæmt af
hinum lólegri hluta kveðskapar-
ins.
En þessi lélegi kveðskapur á
íjötta áratugnum var ekíki einsk
js virði. Hann var gjallið úr grýt
inu. Málmurinn var að skírast
Tilraunaskeið stóð yfir. Og á ti'l-
xaunaskeiði eru flestar tilraun-
ir einhvers virði, einnig þær,
sem mistakast.
Ég get ekki við bundizt að
rifja upp þessa hluti nú vegna
Svefneyja, nýútkominnar Ijóða-
bótoar eftir Balldur Óskarsson,
því mér virðist hann yrkja, eins
og lakast var ort á þessu skeiði
— fyrir tíu, tólf árum. Hann
reynir að ráóa saman algerlega
ósamstæðum hugmyndum, en
tekst það heldur óhönduglega.
Sums staðar er torvelt að sjá,
að hann hafi hugmynd um, hvað
það er, sem gerir ljóð að ljóðd.
Nú væri kannstoi vegur að
stæla það, sem bezt var og frum-
legast ort á síðast liðnum ára-
tug. En að apa eftir þær till-
raunir, sem lakast tókust —
það finnst mér að bera í bakka-
fu'llan lækinn, og er þá vissu-
lega vægt áð orði kveðið.
Ef ljóð á að vera eitthvað ann-
að en venjulegf laust mál, hllýt-
ur það að helgast af hrynjandi,
annaðhvort af hrynjandi máls
og kveðandi, eða af nokkurs
konar 'hugmynda'legri hrynjandi,
nema hvort tveggja sé. Sumur
kveðskapur helgast af formi.
annar kveðskapur helgast af
efni. Enn annar af hvoru tveggja.
Ef ljóð s'kortir á hinn bóginn
hvort tveggja: viðhlitandi form
og efni — hvað stendur þá eftir?
Eftir stendur innihaldslaus
formleysa. En jafnvel þess kon-
ar siamsetningur getur verið mis-
jafnlega silæimur. Og — svo ta'l-
að sé tæpitungiulaust — virðist
mér samsetningur Baldurs Ósk-
arssonar vera með því lakasta,
sem ég hef séð af því tagi.
Að vísu má segja um sum
kvæðin, að þau séu ekki afskap-
lega klaufaleg. Til dæmis er
ekki örgrannt, að skáldskapar-
neisti blakti í eftirfparandi ljóði,
Á Snæfellsnesi:
Baldur Óskarsson.
Aftanskæra,
knýtt um jökultindinn
bleikum linda.
Nótt á silfurskóm
nálgast bakvið Grindur.
Þetta kvæði virðist mér sem
sagt leiða í ljós, hvað stoáldið
geti skást sett saman, af Svefn-
eyjum að dæma.
Fremur einkennandi fyrir bók-
ina mundi ég þó telja eftirfar-
andi kvæði, sem ská'ldið nefnir
Rondó með k:
Klukka.
Keilur rauðar og svartar
kastast
í bogagöngum,
sporbaugur ljóssins
bverfur í flísagólfið.
Hver spilar á munnhörpu?
Hver lætur tíeyringana skoppa?
Hver gengur með luktarljós?
Keilur gular og svartar
kastast úr bogagöngum,
hringferii dökkvans
reikna
kiukkan telur
kringlóttar stundir.
Þá er,u í Svefneyjum nökkrir
smáþættir, sem ekki er skipt nið-
ur í ljóðlínur, en líkjast þó ljóð-
unum að samsetning. Einn þess-
ara þátta heitir Tímaland. Hann
er á þessa leið.
„Sléttan hvílist undir hjarni.
Leirhnúkar standa vörð, a'l-
búnir að snúast gegn vorinu, en
snjókarlar bera stjörnuskin fyr-
ir blótneyti sem móka 'hjá jötu
harnsins. Örlögin drepa fingr-
um í laugarvatnið, og geldemgl-
ar syngja.
Á silíkum stundum ganga
'tindarmir um með reykelsi og
votta virðingar.
Innsigli mitt er brotið!
Hver hefur dregið lokur frá
hurðum og sleppt fljótinu á
þessa sofnu mörk? Gróðurinn
réttir mér heitan i'lm og mót-
mselin farast í atlotunum. Þar
stendur fáðir minn við slátt en
spörvar ganga í slóð hans dxegna
um engið. Handam við sjónbaug
jórtrar steðji þar sem hann deng
ir ljá sinn, jórtraT fallin högg;
rekkjóðir mömmu þorna í há-
norður, og rödd hin Ókumna tai-
ar til mín af hæðum lífct og trjá-
bolur er klofnar endilöngu
myndar orð sem rífa httjóðhimn-
ur. Þá fer að rigna. Haustið mál-
ar rautt og gult með vatnslitum,
kötturinn breimar, afi kemur í
heimsókn. Afi með si'lfurbúnum
staf slær hcilan h'ljóm af jörð-
inni, hvítur í augiun.“
Þannig yrkir Baldur Óskars-
son. Ekki veit ég, hvenær hann
hefur ort þessi ljóð sín, því þau
eru ekki tímasett. Vera má, að
þau séu ort fyrir mörgum árum,
þó þau hafi ekki veri'ð gefin
út á bók fyrr en nú. Sé svb,
eru forsendur þeirra skiljan-
legri. En ekki yxu þau að S'toáld-
stoapargildi við þann aldur.
Séu þau hins vegar ný af nál-
inni, má af þeim draga þá álykt-
un, að ská'ldið hafi gert sér lítdð
far að fylgjast með því, sem
önnur skáld hafa verið að yrkja
hin a'llra síðustu ár, hérlendis og
erlendis.
Jóhannes úr Kötlum:
MANNSSONURINN. 64 hls.
Heimskringla. Rvík 1966.
„Á kreppuárunum sæ'ld, þegar
fflestar hugmynd'ir manns um
jarðneska tilveru lentu í deigl-
unni — þar á meðal hin hátíð-
legu trúarviðhorf uppvaxtarár-
anna — þá tók ég upp á 'því að
virða fyrir mér he’lgisöguna um
'trésmiiðssoninn frá Nazaret í al-
þýðlegra Ijósi en áður. Varð
þetta til iþess að ég rímaði sam-
an lítinn fflotok um fáein atvik
henniar — en hann 'hefur alla tíð
síðan orðið útundan, þega,r ég hef
dregið saman efni í ljóðabækur
mínar, utan hvað tvö kvæðanna,
sem ekki verða endurprentuð
hér, slæddust fyrir stutt'leika
sakir inn í eilífðar smáblóm á
sínium tíma.“
Svo segir Jóhannes úr Kötlum
í stuttum formála, sem hann rit-
ar fyrir kvæðaflokki sínum,
Mannssyninum. Og enn segir í
formáilanum:
„Vegna þeirra, sem enm
kynnu að luma á einhverri for-
vitni um ijóðferil minn, tel ég
rétt að fresta ekki lengur birt-
Framhald á bls. 18
Rímnasafn handa hverjum?
Rímnasafnið. Sýnisbók rímna I
frá 14. öld til nútímans.
Sveinbjörn Beinteinsson hefur
tekið saman.
Helgafell 1966.
Sveinbjörn Beinteinsson er
talinn rímfróður maður, en að
hann væri skáld eða hefði vit
á skáldskap, hef ég aldrei heyrt
fleygt í alvöru. Áhugamál Svein
björns eru rímur og vísnagerð,
og hefur hann oft látið í sér
heyra þegar slíkt hefur borið
á góma. Hann hefur séð um út-
gáfu á rímum Sigurðar Breið-
fjörðs og samið bók um íslenzka
bragfræði. Til eru vísur og kviðl
ingar eftir Sveinbjörn sem
sanna að hann er prýðilega hag-
Sigurður Breiðfjörð.
mættur. Ekki hefur sá eiginleiki
verið talinn til lasts á íslandi.
Sveinbjörn hefur nú tekið sig
saman og útgefið á vegum Helga
fells rímnasafn mikið. í formála
segir hann: „Rit þetta er tekið
saman í þeim tilgangi að vera
sýnisbók rímna frá um 1360 til
1960.“ Sá sem þetta ritar bjóst
við að finna í bókinni merkari
rímur, sem kveðnar hafa verið;
í staðinn fann hann brot úr
ýmsum kunnum rímum ásamt
vísum sem margir kunna. Þessu
til áréttingar skal enn vitnað
til formála Sveinbjarnar: „Auð-
sætt er að kaflar þessir gefa
sjaldan fullglögga mynd af ein-
kennum hvers höfundar, sízt
þeirra sem ortu mest og fjöl-
breytilegast. Kaflinn úr Bósa-
rímum sýnir aðeins einn þáttinn
í rímnaskáldskap Guðmundar
Bergþórssonar, sem var meiri
alvörumaður en ætla má af þess
um vísum, ríman úr Númarím-
um sýnir lítinn hluta af skál-
dauði Sigurðar Breiðfjörðs og
þannig mætti lengi telja. „í lok
formálans virðist Sveinbjörn
gera sér grein fyrir göllum verks
ins frá sinni hendi, telur að of
seint sé fyrir sig um að sakast
og lætur skína í þá ósk að kynn
ing við ritið verði einhverjum
hvöt til að kynna sér rímur
betur. En til þess eru gallar
rímnasafnsins of augljósir.
Rímnasafnið er um margt
þrautleiðinleg bók aflestrar.
Sveinbirni hefur hvorki með
stuttum inngangi sínum að bók-
inni eða vali á efninu tekist að
vekja áhuga á rímnagerð al-
mennt. Þegar slík verk sem
þessi eru gefin út árið 1966
hlýtur að vera tilgangurinn að
tala til nýrra lesenda í stað-
inn fyrir að minna gamla að-
dáendur rímna á tilvist þeirra.
íslenzk skáld hafa fengizt við
rímnagerð með góðum árangri,
og á ég þá einkanlega við Bólu-
Hjálmar og Sigurð Breiðfjörð
en sá síðarnefndi kvað einhverja
fegurstu mansöngva, sem til eru
á íslenzkri tungu. Einar Bene-
diktsson orti rímu um Ólaf Græn
lending undir sléttubandahætti
með einhvers konar ræktarsemi
við þennan þjóðlega sið í huga.
Af öðrum skáldum verður að
nefna Sigurð Bjarnason, sem dó
ungur. Ábyggilega hefur þar ver
ið gott skáld á ferð. Og síðast
en ekki sízt brá Örn Arnarson
á leik í rímum um Odd sterka.
Sjálfsagt gleymi ég í fljótu
Einar Benediktsson.
rímnaskáld, að þau eru sí c
að rembast við að sanna að
bragði ýmsum öðrum fræknum
mönnum.
Bók Sveinbjarnar er hvorki
fræðileg eða fagurfræðileg.
Æskilegt hefði verið að fá bók,
þar sem einstaka rímnaskáldum
hefði verið gerð rækileg skil.
En þessi doðrantur með bardaga
og kvennafarssögum liggur hér
engu að síður prentaður,
Það er einkennandi fyrir sum
an og stakan hafi mikið lífsafl,
en bendir það ekki til þess að
hræðsla þeirra við fallvaltleik
og skammlífi rímunnar, hafi ver
ið ærin? Skynsömustu skáldin
gerðu sér vel ljóst að þau voru
að segja sögur í rímuðu máli
og margt væri þess vegna lakari
skáldskapur en ella. Þetta kem-
ur líka á daginn við lestur rímna
safns Sveinbjarnar. Óvíða
hef ég séð meira hnoð komið
saman á einum stað, og má
því segja að hin fáu góðskáld
séu illa sett af samfélaginu við
rimnasmiðina, sem Sveinbjörn
hefur ekki treyst sér til að ganga
fram hjá.
Þegar ég var barn að aldri
voru mér sagðar Göngu-Hrólfs
rímur Bólu-Hjálmars og hafði
ég gaman af. Líka var farið
með nokkrar snjallar vísur
Hjálmars sennilega í því augna-
miði að koma inn hjá mér þjóð-
legri braglist.' Þetta var ekki
síðra en ýmislegt í þeim æsinga
kvikmyndum sem strákar sækj-
ast eftir, enda leit ég það í fá-
vizku minni sömu augum, og
kom ekki auga á skáldskapinn.
Hagmælska er mikils virði, og
ég geri mér fyllilega grein fyrir
þeirri margprísuðu þýðingu sem
rímur og rímnalestur hefur haft
fyrir gegnar kynslóðir og marga
þá sem enn eru ofanjarðar.
Jónas Hallgrímsson réðist
nokkuð ómaklega á rímurnar á
sínum ríma, enda bitnaði sú árás
einna harðast á hinum ágæta
Sigurði Breiðfjörð. Jónas ætl-
aðist samt tæplega til að rím-
urnar væru í eitt skipti fyrir
öll afgreiddar sem væl og stagl.
Nú á tímum er það aðeins skáld
skapurinn (eða það mat sem við
nútímamenn leggjum á skáld-
skap) í rímunum sem hefur
þýðingu. Margir ágætir menn
hafa tekið að sér að semja
skáldsögur og önnur skemmti-
tæki stytta mönnum stundir í
fásinninu. En ég ítreka það, sem
er að vísu mín einkaskoðun, að
við höfum lítið við safn sem
þetta að gera. Hver tími á
Framhald á bls. 18