Morgunblaðið - 03.05.1979, Blaðsíða 34

34
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 3. MAÍ1979
Þorvaldur Árnason skipstjóri:
Páskahugleiðingar
fiskiskipstjóra
Af mér var tekið veiðileyfi svo
til fyrirvaralaust rétt fyrir páska,
viku veiðistraff að því er ég bezt
veit. Ég læt þessar hugleiðingar og
skýringar frá mér fara í víðlesið
blað til þess að vinir og velunnar-
ar, ásamt starfsbræðrum á sjón-
um, geti sjálfir dæmt j)að ímynd-
aða „brot“, sem við Asþórsmenn
vorum dæmdir fyrir. í svona
tilviki myndast ýmsar sögur og
tilgátur, sem ekki hafa við rök að
styðjast. Giidandi reglur um veiði
með þorskfisknetum voru hvergi
brotnar. Netafjöldi, miðað við
mannafjölda á umræddum bát,
löglegur.
Mér er sagt að leyfissviptingin
byggist á mati úr þrem veiðiferð-
um, þó aðallega vegna löndunar
þann 22. marz. Umræddar landan-
ir eru 20. marz 62.840 kg, 22. marz
71.860 kg og 24. marz 40.640 kg,
samtals 175.340 kg. Ástæðan fyrir
því að þessar landanir gerast ekki
daglega er sú, að þessi afli er
sóttur á fjarlæg mið, eins og gert
er ráð fyrir í 4. gr. leyfisbréfs
míns, að geti komið fyrir. Eins og
fram hefur komið við athugun á
matsniðurstöðu á afla m/s Asþórs
í marzmánuði, er matið mjög gott,
bæði fyrir og eftir umræddar
þrjár landanir eða ca. 72.2% í I. fl.,
14.4% í II. fl. og 13.4% í III. fl.
Ábyrgur aðili lét hafa eftir sér í
dagblaði nýlega, að ef tekið væri
meðaltal siðustu ára, þá léti nærri
að 55—60% netafisksins hefðu
lent í fyrsta flokki. Ekki er þetta
neikvæður samanburður hjá Ás-
þórsmönnum. Ef umræddar þrjár
landanir eru teknar inn í dæmið,
lendum við í neðri takmörkum á
mcðaltali siðustu ára. Þó ber að
hafa það í huga, að þarna miða ég
aðeins við marzmánuð. Það væri
hagkvæmara fyrir okkur að miða
við allan vertíðaraflann. Matsnót-
an 22. marz, 71 tonn, er eina nótan,
þar sem hluti aflans hefur verið
dæmdur í „úrgang", 2.6% af mán-
aðaraflanum. En hvað er „úrgang-
ur“? Einhverjar tölur, sem settar
eru á blað, svo skip og skipshöfn
fái minna fyrir aflann? (Þarf ekki
viðkomandi matsmaður að fylgja
þessu neitt frekar eftir?). Þessi
margumtalaði „úrgangur", var all-
ur nytjaður og hengdur upp á
hjalla til útflutnings, og gefur
vonandi dýrmætan gjaldeyri. Er
þarna ekki eitthvað öðruvísi en
það á að vera?
Ég vil nú draga fram nokkra
punkta úr dagbók „Ásþórs" til
skýringar minu máli. Landanir í
marzmánuði eftir löggiltum vigt-
arnótum eru 22, afli ca. 390 tonn.
Aðeins tveir landlegudagar fram-
an af í mánuðinum vegna storms.
Hinir dagarnir, sem á vantar, hafa
farið í að lengja sólarhringinn.
Hann hefur stundum reynst of
stuttur í vetrarbrælum og
skammdeginu. Bátar verða stund-
um að andæfa yfir netum sínum,
og eyða dýrmætum birtutíma í bið
eftir því, að trylltum ægisdætrum
þóknist að hægja aðeins á sér,
þannig að veiðar geti hafist.
Ekki geta þetta talist illa stund-
aðir róðrar. Enda hefi ég ekki
fengið orð á mig fyrir að stunda
slælega sjó á minni skipstjórnar-
tíð, sem er nú á fjórða áratugnum
á Faxaflóasvæðinu, nær eingöngu
héðan frá Reykjavík. Farsæld hef-
ur fylgt þessu starfi, aflabrögð
ætla ég ekki að tíunda, þau eru vel
skráð í „Ægi“, blaði Fiskifélags
Islands, og getur hver lesið, sem
áhuga hefur þar á. Straff hefi ég
aldrei hlotið í mínu starfi, fyrr né
síðar, fyrr en nú að ósekju, fyrir að
færa of mikinn afla að landi, en
ekki nógu góðan að dómi „dómar-
anna“.
Ef við athugum þetta nokkru
nánar eftir dagbók skipsins: Lönd-
um við að morgni dags þann 19.
marz 18.5 tonnum. Haldið út kl. 09
og komum á veiðisvæði 5—7 sjóm.
suður af Malarrifi kl. 15.00, þá
hefst netadrátturinn. Þar voru
netatrossur okkar staðsettar og
vorum við þar einskipa við veið-
arnar.
Til að gera mál mitt aðeins
styttra tek ég næst þann 25. marz.
Kl. 04 þá höfum við lokið við að
landa þessari umræddu þriðju
veiðiferð. Tímalengdin, sem fer í
þessar þrjár veiðiferðir á fjarlæg
mið er því ca. 5‘A sólarhringur eða
132 tímar. Við erum 12 tíma að
sigla á miðin og heim aftur. í þrjár
veiðiferðir fara því 36 tímar í
siglingu í góðu veðri. Þessa um-
ræddu daga var norðan þræsingur
og frost, ekki of hagstætt veiðiveð-
ur í miðflóanum, þó að það mætti
heita gott á okkar slóð í vari af
Snæfellsjökli. Þrjár landanir,
hreinsun á lest, uppstilling og
ístaka, sem skipverjar fram-
kvæma sjálfir ca. 5 tímar í hvert
sinn, þegar afli er þetta mikill. Það
gerir 15 tíma. Af umræddum 132
tímum, sem við höfðum til umráða
til að bjarga þessari óvæntu afla-
hrotu, tínist því 51 tími í siglingu
Þorvaldur Árnason
og landanir. Eftir stendur 81 tími
á veiðisvæði. Aflinn var eins og
áður er sagt í þessum þrem
veiðiferðum ca. 175 tonn. Afköst
skipverja því rúm 50 tonn á hvern
sólarhring, sem verið var á veiði-
svæðinu. Ekki eru þessi afköst til
að straffa fyrir. Ekki hefði hátt-
virtur þingforseti, Gils Guð-
mundsson, þurft að gefa þing-
mönnum tiltal fyrir lélega fund-
armætingu í þingsölum, ef mæting
hefði verið í samræmi við þessi
afköst. En hvað er þá að? Hefur
eitthvað ekki verið athugað sem
skyldi, þegar allar reglurnar voru
settar? Gegnum árin hefur það þó
sýnt sig að ótrúlega mikill afli
getur fengist í þorskanet á stutt-
um tíma, og sé báturinn staðsettur
við veiðarnar á fjarlægum miðum,
miðað við löndunarstað, getur eng-
inn mannlegur máttur bjargað
því, að ekki fari einhver hluti
aflans í lægri verðflokka, en æski-
legt er, ekki sízt ef umrædd
aflahrota skeður á sama tíma og
þorskurinn er veikur og í vondu
ásigkomulagi vegna ofætis á
loðnu, sem gerir sýrumyndun í
maga fisksins, og brennir hann
innan frá eftir ótrúlega stuttan
geymslutíma. Þannig var ástand
fisksins í þessari aflahrotu.
Undanfarnar vertíðir hefur það
þótt stór höpp, ef bátar hafa
fengið 40—50 tonna lagnir, og þá
gefið mál, að ekki hefur fengist í
soðið næsta dag á sömu slóðum.
Tel ég að þarna hafi verið við
nokkuð sérstakt tilvik að glíma og
mætti því taka tillit til þess.
Að kvöldi dags þann 26. marz
meðtók ég hraðskeyti gegnum
loftskeytastöðina frá Sjávarút-
vegsráðuneytinu. Efnislega hljóð-
aði það upp á skipun um að draga
öll net mín úr sjó fyrir 29. marz og
hætta veiðum. Fyrir hádegi þann
27. marz gekk ég á fund ráðuneyt-
isstjóra í umræddu ráðuneyti og
fleiri voru til staðar. Ég reyndi að
skýra mitt mál, eftir því sem ég
hafði lag á og lagði fram dagbók
skipsins. Þar er fært inn, hvaða
trossur eru dregnar yfir daginn og
aflabrögð í hverja trossu, ásamt
staðsetningu þeirra. Ég bauð þeim
að lesa umrædda dagbók, og þá
lægi allt ljóst fyrir, hvernig ég
hefði staðið að þessum veiðum.
Mér var vel tekið, og nokkur
skilningur virtist vera á því, sem
við áttum við að glíma í þessari
aflahrotu. En „dómurinn" var fa.ll-
inn og frá honum hafði verið sagt,
og honum skyldi framfylgt. Sú
varð niðurstaðan.
Ábyrgður ónefndur maður lét þó
þau orð falla, og hafði eftir
fiskimatsmanni, að varla gæti
þetta verið yngra en fjögurra til
fimm nátta fiskur (löndun 22.
marz). Stangast þetta ekki á við
framangreindar landanir, 175 tonn
í þremur sjóferðum, tímalengd 5V4
sólarhringur? Ennfremur að sér
hefði verið sagt, væntanlega af
sama heimildarmanni, að Ás-
þórsmenn gætu ekki fiskað allan
þennan fisk i löglegan netafjölda.
Ekki vissi ég neina sök upp á
mig í þeim efnum né öðrum. Fór ég
Þorbjörg Halldórs-
dóttir-Minningarorð
Aldrei ganga svo gestir um hús
byggðasafnsins í Skógum undir
Eyjafjöllum að ekki sé nefnt nafn
Þorbjargar Halldórsdóttur frá
Strandarhjáleigu í Landeyjum,
„ólærðrar" alþýðukonu. Þar mun
nafn hennar halda áfram að lifa
og minna á sig, þó sjálf hafi hún
nú kvatt „fólk og frón“, 104 ára að
aldri, elsti Rangæingurinn og ann-
ar elsti Islendingurinn hér á
gamla landinu.
Þorbjörg var fædd í Strandar-
hjáleigu 21. janúar 1875, dóttir
merkishjónanna Halldórs Guð-
mundssonar og Guðbjargar Guð-
mundsdóttur frá Teigi í Fljótshlíð.
Föðurætt Þorbjargar var gamla
Skipagerðisættin í Vestur-Land-
eyjum, en hana má rekja aftur til
miðalda. Móðurætt hennar var
m.a. komin frá Eyvindi duggu-
smið. Önnur langamma Þorbjarg-
ar, þeim megin, var Þorbjörg
systir séra Jóns skálds á Bægisá.
Bar Þorbjörg nafn hennar.
Halldór í Strandarhjáleigu var
fjölhæfur snillingur í verkum.
Hann var þekktasti kirkjusmiður
Rangæinga um og eftir miðja 19.
öld. Standa enn tvær kirkjur hans,
Krosskirkja byggð 1850 og Keldna-
kirkja byggð 1875. Nokkurn stað
verka hans í trésmíði og kopar-
smíði sér í Skógasafni. Guðbjörg
kona hans var að sama hætti vel
verki farin sem húsmóðir og sam-
an áttu þau hjón heimili, sem í
þann tið var sveitarprýði. Bókfýsi
var hjá þeim hjónum og börnum
þeirra. Frá heimilinu eru enn
varðveittar góðar bækur, inn-
bundnar af einum besta bókbind-
ara landsins á 19. öld, Guðmundi
Péturssyni á Minnahofi. Varpa
þær ljósi á menningarleg viðhorf
húsráðenda.
Halldór og Guðbjörg veittu
börnum sínum gott uppeldi til
munns og handa í heimahúsum,
enda vart í aðra staði þá að leita
menningar í sveitum landsins.
Strandarhjáleigusystkinin urðu
alls 13 en 8 þeirra dóu á barns- eða
unglingsaldri. Fimm systur kom-
ust til aldurs og góðs þroska. Ein
þeirra, Hallbera Júlíana ólst til
mestra mun upp hjá afa sínum og
ömmu í Teigi, Guðmundi Tómas-
syni og Hallberu Magnúsdóttur.
Hún var fædd 1860 og var hálfu ári
betur en 100 ára, er hún dó 1960.
Eftir frásögn hennar skráði ég
ýmsan fróðleik um ættmenn henn-
ar og Teigsheimilið gamla, er
birtist í bók minni „Frá horfinni
öld“ árið 1964. Hár aldur hefur
verið kynfylgja í móðurætt
Þorbjargar, móðir hennar varð 92
ára, Þórunn systir hennar komst
yfir nírætt og formóðir þeirra,
Hallbera Þórarinsdóttir, var talin
102 ára, er hún dó 1848. Sonur
Þórunnar Halldórsdóttur var
Halldór Einarsson myndskeri frá
Brandshúsum, en verk hans eru
varðveitt í Listasafni Árnessýslu á
Selfossi.
Þorbjörg Halldórsdóttir ólst upp
hjá foreldrum sínum í Strandar-
hjáleigu og átti þar heimili til
1903. Flutti hún þá með Guðbjörgu
systur sinni og manni hennar,
Sigurði Jóhannessyni frá Litla-
gerði, að Kröggólfsstöðum í ölfusi
og síðar að Gljúfri í sömu sveit. Á
því árabili átti hún einnig um
skeið dvöl hjá Hallberu systur
sinni í Hólmaseii í Flóa og menni
hennar, Sveini Sigurðssyni, og auk
þess var Þorbjörg um tíma í
Reykjavík.
Árið 1916 réðist Þorbjörg til
vistar að Arnarstöðum í Hraun-
gerðishreppi og gerðist síðan
bústýra hjá Eiríki Þorbergssyni,
sem þá bjó þar í húsmennsku hjá
Kristjáni bróður sínum. Þau
Eiríkur og Þorbjörg fluttust að
Arnarstaðakoti 1923 og bjuggu þar
í 20 ár. Á þeim tíma varð þeim
handgenginn líkt og fóstursonur
Guðmundur Guðmundsson systur-
sonur Eiríks, síðar mjólkurfræð-
ingur á Selfossi (d 1974). Átti
Þorbjörg hjá honum og fjölskyldu
hans forsjá og traust meðan til
vannst. Ber þar eigi síst nú að geta
ekkju Guðmundar, frú Tove, og
sonar þeirra, Eiríks Guðmunds-
sonar í Hátúni 43, í Reykjavík og
fjölskyldu hans.
Eiríkur frá Arnarstöðum dó á
Hlöðum á Selfossi á annan dag
jóla árið 1943 hjá Sveini Sveins-
synj systursyni Þorbjargar og
konu hans, Klöru Karlsdóttur. Hjá
þeim átti Þorbjörg heimili á ára-
bilinu 1944—1955, síðan var hún
um eins árs skeið hjá Guðmundi
Guðmundssyni og Tove konu hans.
Með ættmennum sínum á
Stóru-Vatnsleysu og Lambastöð-
um dvaldi Þorbjörg árin 1956 til
1959 en flutti þá til dvalar á
hjúkrunarheimilinu Ási í Hvera-
gerði. Þaðan flutti hún á dvalar-
heimilið Hrafnistu, þar sem hún
átti síðan heimili til dánardægurs.
Leiðir mínar og Þorbjargar Iágu
fyrst saman að Árseli á Selfossi
heima hjá Sveini og Klöru. Urðu
mér þá fljótt hugstæð hagleiks-
verk hennar í útsaumi, tengd æsku
hennar og uppruna austur í Rang-
árþingi. Hún háfði þá fyrir
skömmu saumað þekktazta út-
saumsverk sitt, myndina af for-
eldrahúsum í Strandarhjáleigu.
Gaf hún byggðasafninu í Skógum
eitt eintak þeirrar myndar. Hafði
hún saumað það á áttugasta
aldursári og gefið því viðeigandi
tileinkun í orðum Sveinbjarnar
Egilssonar: „Römmer sú taug, er
rekka dregur föðurtúna til“.
Myndin er af framhlið bæjarhúsa,
bikuðum þiljum, hvítum vind-
skeiðum, grónum veggjum og þök-
um. Ofan þeirra er grunnmynd
bæjarins gerð í réttum hlutföllum.
Lærður arkitekt væri vel sæmdur
af verkinu. Ótaldir eru þeir menn,
útlendir og innlendir, sem hafa
staðnæmst frammi fyrir þessari
mynd í byggðasafninu og gaum-
gæft hana í aðdáun og fæstum
þeirra hefur víst flogið það í hug
að konan, sem saumaði hana, hafði
aldrei setið á skólabekk og hafði í
uppfærslu aðeins við ininni sitt að
styðjast. Dýptinni í myndina náði
Þorbjörg með því að nota mismun-
andi gerðir af saumsporum, og
hafa margir orðið til þess að
hyggja að þeim þætti rnyndbygg-
ingar. Einnig til að skf.pa dýpt í
myndir sínar og til að greina að
myndfleti, blandaði hún litaþráð-
um ýmissa lita saman og fékk
þannig fram sérstök litbrigði.
Þorbjörg var 95 ára gömul, er
hún saumaði þrjár góðar myndir
er tala máli sínu í Skógarsafni,
myndir af síðustu torfbæjunum á
Prestsbakka á Síðu, á Bergþórs-
hvoli í Landeyjum og í Odda á
Rangárvöllum. Þær tók hún upp
eftir litlum prentmyndum í dag-
blöðum. Til minningar um 100 ára
afmæli sitt og 100 ára afmæli
Keldnakirkju, handverk föður
hennar, saumaði hún árið 1975
mynd af Keldum á Rangárvöllum
og gaf hana Skógarsafni. Hygg ég
þetta verk 100 ára gamallar konu
einsdæmi í íslenskri hannyrða-
sögu.
Á 100 ára afmæli Þorbjargar
gerði Hraungerðishreppur hana að
heiðursfélaga sínum. Þótti henni
vænt um þá viðurkenningu. Mér
var það líkt og ævintýri gamallar
sögu að heimsækja Þorbjörgu í
litla súðarherbergið hennar á
Hrafnistu. Ekki fór þar mikið
fyrir veraldarauði, en veggir og
hægindi skörtuðu fagurlega þeirri
menningu, sem bjó í vinnulúnum
höndum íbúans, og góðar bækur
sýndu þér það sálufélag, sem
einsemd ellinnar hafði ekki frá
honum tekið. Ein útsaumsmyndin
var af skipum úti á Viðeyjarsundi
og handan þeírra skrúðgræn eyjan
með því húsi, sem eitt sinn var
mest viðhafnarbygging á Islandi.
Þessa látlausu, fögru mynd hafði
gamla konan saumað eftir útsýni
úr glugga á Hrafnistu. Listin
finnur sér alltaf vegi. Myndir
Þorbjargar prýða nú veggi í
Skógasafni, í Ási í Hveragerði og á
Hrafnistu, og margar eru á einka-
heimilum innanlands og utan.
Munu þær jafnan þykja góð eign
og því betri sem stundir líða
lengur fram.
Þorbjörg var seintekin en vin-
föst í kynnum, fáskiptin um ann-
arra atferli, ákveðin í skoðunum,
viljaföst og hreinskiptin. Hún
verður lengi hugstæð þeim sem
nutu vináttu hennar. Ég man hana
vel til komandi ára í hljóðlátu
brosi, hlýju handtaki og traustri
frásögn um líf og hætti liðinna
kynslóða.
Fram um 100 ára aldur lék
saumnálin enn í höndum Þor-