Morgunblaðið - 30.12.1984, Blaðsíða 34

34
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 30. DESEMBER 1984
Ummyndanir
Það var Englendingurinn How-
ard Staunton, sem um miðja síð-
ustu öld hannaði útlit þeirra ein-
földuðu taflmanna, sem skákmenn
um allan heim nota, þegar þeir
leggja til atlögu hver gegn öðrum á
skákmótum nú á dögum. Því betri
sem skáklistin varð, þeim mun
svipminni og leiðinlegri urðu tafl-
mennirnir í útliti. Hér áður fyrr
komu hinir færustu skákmenn líka
oft til leiks á opinberum skákmót-
um með fagurlega útskorna tafl-
menn, sem stundum var ætiað það
hlutverk að örva imyndunarafl
skákmannsins sjálfs og styrkja bar-
áttuvilja hans eða jafnvel að rugla
andstæðinginn í ríminu, þegar
hann starði sem bergnuminn á víg-
völlinn og velti
f.vrir sér ollum
f * I riM.r'ulcgijrn ii ið
IIIIII.I' li'ik f !r! t u rii
Íi.í'-V-* V-l Þaó gat nu’ira að
• gj 1 knliii.’l f. r:r,
HBHHMbBHWBB að einhver bráð
flinkur skákmeist-
ari kvartaði hástöfum yfir því, að
hann hefði tapað, af því að hann
hefði látið heillast af útliti drottn-
ingar andstæðingsins. (En slík um-
mæli verða vitanlega að teljast
einkar órökrétt afsökun, því eigin-
lega ætti slík hrifning af aðalkven-
persónu andstæðingsins að vera
viðkomandi skákmanni gildari
ástæða til að fella kónginn — eða
að taka þessa fögru drottningu frá
hinum andstæða kóngi.)
Staðreyndin er að minnsta kosti
sú, að toppskákmenn nú á dögum
tefla mjög ógjarnan með „fallegum"
taflmönnum á opinberum skákmót-
um. Aftur á móti eru margir
skákmenn sólgnir í að eignast
dýrmæta og skrautlega taflmenn og
Alheimslögmál
eöa náttúruöfl
Menn greinir á um, hvort mann-
taflið sé upprunnið í klaustrum
búddhamunka á Indlandi eða hafi
fyrst verið upphugsað af Kínverjum
til forna; en við fyrstu sýn mætti
alla vega ætla, að það hafi verið
hernaðarhugmyndir, sem lágu til
grundvallar þessum leik. f ind-
verska taflinu „Lsjatúranga", sem
almennt er litið á sem undanfara
nútíma manntafls, stóðu til hliðar
við kónginn (á persnesku: sjah)
hinn ráðgefandi vesír — en hann er
núna orðinn að drottningu — fíllinn
— núna orðinn að biskupi — ridd-
ari á hestbaki og hrókurinn, sem
upprunalega átti að tákna bát eða
vagn; hinir hraustu fótgönguliðar í
framlínu voru svo alþýðumennirnir,
sem gjarnan mátti fórna eins og
hverjum öðrum lítilsigldum peðum,
ef þurfa þótti.
En það eru ýmsir fræðimenn og
heimspekingar, sem alls ekki vilja
fallast á þessa ofur augljósu skýr-
ingu, að það séu hernaðarátök sem
hafi verið upprunaleg fyrirmynd
manntaflsins, heldur sé um djúp-
stæða heimspekilega hugsun að
ræða á bak við skákina. Hinir fróð-
ustu menn um sögu skáklistarinnar
eins og Júgóslavinn Pavle Bidev og
Þjóðverjinn Fritz Siebert, auk
margra annarra, sjá í þessari hern-
aðarsókn frá Indlandi miklu fremur
táknræn átök milli náttúruaflanna,
jarðar, vatns, vinda, elds og ljós-
vakans eða loftsviða (andans) en
þau eru umsköpuð á geometrískan
hátt sem ferningur, hálfmáni, þrí-
hyrningur og hringur. En það voru
einmitt þessi tákn úr flatarmáls-
fræðinni, sem áður einkenndu ind-
versku taflmennina nökkva, (núna
hrókur), hest, fíl og kóng.
En flatarmálstáknin eiga líka við
hina indversku guði náttúruafl-
anna. Fræðimenn, sem lagt hafa
stund á rannsóknir goðsagna og
fornra arfsagna, eru þeirrar skoð-
unar, að skákborðið með sínum dul-
úðugu 64 ferningum sé sjálft mand-
ala, hugleiðsluferningur, sem tákni
alheiminn. Og það sem meira er:
Þarna er þá komið hið einasta
mandala sem er búið hreyfanlegum
yantras, en á þessi yantras, það er
hin fimm náttúruöfl, er þá ekki ein-
ungis hægt að hafa áhrif með hug-
leiðslu einni saman, heldur einnig
með hönd skákmannsins. 1 kóngin-
um sjá heimspekingarnir „ljósvak-
ann“, andann, grundvöll heimanna,
veröldina, hinn eiliflega lýsandi
heimsanda. Pavle Bidev hefur kom-
izt þannig að orði um skáklistina:
„Hinn konunglegi leikur boðar kon-
unglega vizku, hina æðstu heim-
speki: Náttúran er guð, guð er mað-
ur.“
Brezki náttúrufræðingurinn
Thomas Huxley (faðir þeirar
bræðra, Aldous og Julians) komst
að eftirfarandi niðurstöðu varðandi
hina dýpri merkingu manntaflsins:
„Taflmennirnir eru fyrirbrigðin í
alheiminum, leikreglurnar eru
náttúrulögmálin."
Nafnabrengl,
byggðá
margföldum
misskilningi
Það getur hins vegar vart leikið
nokkur vafi á því, að manntaflið
tekur, að minnsta kosti á yfirborð-
inu, á sig sterkt svipmót orrustu-
liða, en sjálfir taflmennirnir hafa í
tímans rás tekið hinum furðuleg-
ustu breytingum. Þegar manntafliö
barst til Arabalanda frá Persíu,
hétu taflmennirnir ennþá kóngur,
með vesír sér við hlið (á arabísku
„firtsan"), biskup, sem i þá daga var
sýndur í fílslíki (arab. „fil“ en það-
an er íslenzka orðið komið), riddari
(arab. „faras") og hrókur (arab.
„rúkh“) og svo fótgönguliðarnir eða
peðin. Með þessu bardagaliði barst
skákin svo vestur á bóginn um Mar-
okkó og Spán, og einnig noröur um
Rússland til Vestur-Evrópu.
í Rússlandi bera taflmennirnir
enn þann dag í dag hin upprunalegu
heiti (að vísu þýdd á rússnesku) —
þannig heitir drottningin hjá Rúss-
um ennþá vesír eða „fers“, biskup-
inn kallast „slon“ (fíll) og hrókur-
inn „ladia“ (þ.e. knörr). I Mið- og
Vestur-Evrópu breyttust hins vegar
heiti taflmannanna, og það oft á
tíðum vegna skringilegasta mis-
skilnings, og þýðing einstakra
taflmanna varð lika önnur en verið
hafði í upphafi. Þannig rugluðu
ítalir arabíska orðinu „rúkh“ sam-
an við ítalska orðið rocca og Engl-
endingar þóttust sjá í hróknum
rook eða kastala, og hann var því
gerður að virkisturni. En þótt úr
knerrinum eða nökkvanum yrði
turn hjá mörgum þjóðum, helzt
samt upprunalega persnesk-arab-
íska heitið yfir að hróka, „rochade",
í mörgum þjóðtungum; á ensku er
þessi leikur þó álitinn vera turn-
hreyfing og því kallaður „castling".
Arabíska orðið fil var í Evrópu út-
lagt á marga og mismunandi vegu,
sennilega af því að Evrópumenn
álitu fílstennurnar, sem Arabar
sýndu taflmanninn með, vera ein-
hvers konar höfuðbúnað.
Þannig álitu Frakkar, að þarna
væri komið fífl („fou“) en ekki fíll á
skákborðið, en Englendingar þótt-
ust strax sjá mítru eða biskupshúfu
á þessum liðsmanni; Þjóðverjar
héldu, að þetta hlyti að vera sendi-
boði konungsins og nefndu því tafl-
manninn hlaupara „Láufer“.
Ekki eru menn á eitt sáttir um
það, hvernig hinn austurlenzki
ráðgjafi konungs eða vesír gat
breytzt í hefðarfrú og meira að
segja í drottningu. Sennilegasta
skýringin er sú, að þessi kynskipti
hafi gerzt í Frakklandi, og þá annað
hvort af hreinum og beinum mis-
skilningi þannig að franska orð-
myndin „fierge" (fyrir arabíska
orðið „firtsan") hafi af vangá orðið
„vierge“ (jómfrú) eða að taflmaður-
inn, hinn sérstaki verndari kóngs-
ins, hafi hjá Frökkum verið látinn
skipta um kyn til heiðurs bjarg-
vætti franska konungdæmisins og
föðurlandsins, hinni heilögu Jómfrú
frá Orleans.
En það getur svo sem líka verið,
að Evrópumenn hafi einfaldlega
viljað fá eina hressilega kvenper-
sónu með í spilið til þess að gefa
manntaflinu þannig sterkari svip af
stríðandi furstafjölskyldum, sem
álfan var full af fyrr á öldum.
Drottningar og aðrar evrópskar
hefðarfrúr réðu oft miklu um gang
mála og höfðu ósjaldan fingur með
aflmenn
ítímans rás
í einvíginu í Moskvu
um heimsmeistaratitilinn
í skák, greip heims-
meistarinn, Anatol Karp-
ov, aö vísu margsinnis til
drottningar sinnar, lék
henni í beina árásarstödu
gegn kóngi andstæð-
ingsins og sagöi „sjakh“
viö áskorandann, Gary
Kasparov; en drottningin
leit þá bara alls ekki
lengur út sem nein
drottning, né heldur leit
kóngurinn neitt svipaö út
og konungur. Bæöi tvö
eru oröín aö einfölduöum
táknmyndum, rennd í tré,
án nokkurra mannlegra
drátta í yfirbragöi. Sama
er aö segja um peöin
sex, þau eru líka oröin aö
andlitsvana smástautum;
biskuparnir eru án
skrúða, riddararnir
horfnir af hestbaki og
hrókurinn, sem uppruna-
lega var bátur eöa vagn,
er orðinn aö virkisturni.
falleg taflborð sem safngripi í
einkaeign.
í meira en þúsund ár hafa lista-
menn stundað þá iðju að smíða tafl-
menn og skákborð úr ýmiss konar
efni — helzt af öllu úr fílabeini,
beini, úr viði, postulíni, málmi eða
úr leir — eða þá eins og tíðkast
orðið mest nú á dögum, úr plasti.
Oft verða þannig til mjög listrænir
gripir, sem safnarar greiða svo
svimandi háar upphæðir fyrir.
Þeir, sem hvað mest leggja sig
eftir sögu skáklistarinnar, hafa vit-
anlega líka mikinn áhuga á sjálfum
taflmönnunum, á útliti þeirra og
nafngiftum. Slíkir menn eru allir
augu og eyru, þegar ævagamlir tafl-
menn finnast við fornleifauppgröft,
til dæmis í Póllandi, þvi þeir segja
þá vissa sögu um feril og útbreiðslu
skáklistarinnar — í áðurnefndu til-
viki um Rússland — á vesturlönd-
um.
Allt frá 8. öld e. Kr. sjást þess
gjörla merki, að gerð taflmanna
endurspegli sögulegar aðstæður og
gang mannkynssögunnar yfirleitt.
Styrjaldir og skammvinnari hern-
aðaraðgerðir virtust oft hafa haft
sterk áhrif á útlit taflmanna eins
og greinilega sést á fornum, fagur-
lega útskornum taflmönnum, sem
eru til sýnis í þjóðminjasöfnum
margra Evrópulanda og víða um
heim. í hinu þekkta fornminjasafni
Germanisches Nationalmuseum I
Núrnberg í Þýzkalandi getur að líta
taflmenn í gervi austurrískra her-
manna, sem fylkt hafa liði gegn
tyrkneska innrásarliðinu, og annað
sett taflmanna er þar í næsta skáp,
þar sem hermenn Napoleons standa
augliti til auglitis við Rússakeisara
og herlið hans.
Drottning í Bauhaus-stíl
gerð úr perutré; hún er
hönnuð ériö 1924 af þýzka
myndhöggvaranum Josef
Hartwig í MUnchen.
Drottning úr galvaniseruðu
jérni; meistarastykki eftir
óþekktan pípulagninga-
nema.