Morgunblaðið - 30.12.1984, Blaðsíða 35

35
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 30. DESEMBER 1984
í spilinu, þegar út í styrjaldarrekst-
ur var komið.
Hraðaaukningin
Það hefur heldur ekkert skort á
hinar fjölskrúðugustu túlkanir
sálfræðinga á alls konar duldum og
óeðli í sambandi við manntafl. Að
áliti geðlæknisins Karls Menning-
ers úir hreinlega og grúir allt tafl-
borðið af föður, móður- og bróður-
morðingjum. Sálgreinandinn
Reubin Fine, sem er auk þess stór-
meistari í skák, upplýsir að vissir
anal-sadistískir hugarórar geri
gjarnan vart við sig hjá hinum æst-
ustu og ofstækisfyllstu meðal skák-
manna, og að þeir hljóti í skákinni
„útrás fyrir kynhverfa eðlisþætti og
blundandi ofbeldishneigð". Kóngur-
inn, í senn með öllu ómissandi en
samt viðkvæmur, hjálparvana og
þarfnast stöðugrar verndar, er ann-
ars vegar hinn svarti, hataði faðir,
sem maður verður að drepa, en svo
hins vegar hinn hvíti, mildi faðir,
sem maður verður að vernda. Vit-
anlega er líka til sú sálfræðilega
túlkun, að kóngurinn sé reðurtákn
með ýmsum vönunarduldum í far-
teski sínu.
Móðirin, sú hraðskreiða kona, er
mun voldugri heldur en hinn and-
stutti, hægfara kóngur; í árdaga
skáklistarinnar var vesírinn hjá
Aröbum ennþá nákvæmlega eins
þungur á sér og kóngurinn sjálfur.
Þegar svo hinn austurlenzki vesír
breytist í drottningu með stóraukið
valdsvið og stormandi skref, þá
byggist sú breyting víst tæpast á
neinni annarri sjáanlegri þörf en á
þeirri dæmigerðu löngun Evrópu-
manna í að hleypa meiri hraða og
um leið spennu í leikinn með því að
breyta leikreglunum.
í Austurlöndum var manntafl
hér áður fyrr kyrrlátur þolinmæð-
isleikur, sem skákmennirnir veltu
lengi vöngum yfir, en það fannst
hinum kviku og ötulu Evrópu-
mönnum aftur á móti vera alveg
óþolandi seinagangur á hlutunum.
Til þess að gera skákina að átaka-
meiri leik og framar öllu til þess að
koma leiknum hraðar af stað strax
í upphafsleikjunum, tóku skákmenn
í Evrópu upp á þeirri nýlundu að
Drottning, rennd í tré;
hönnuð á seinni hluta
19. aldar af Englend-
íngnum Howard
Staunton, sem er höf-
undur hinna stööluðu
taflmanna nútímans.
leyfa peðunum til dæmis að taka
tvo reiti í fyrsta skrefi. Hinum sila-
lega biskupi og drottningunni var
leyft að rása hornanna á milli á
taflborðinu, og hinum hægfara peð-
um var gefinn aukinn máttur með
því að leyfa þeim að breytast í
drottningu, ef þau náðu að komast
alveg upp í borð hjá andstæðingn-
um.
Svo illa vildi þó til með þessa síð-
astnefndu evrópsku breytingu á
leikreglum manntaflsins, að kaþ-
ólska kirkjan tók þá að líta á skák-
ina sem ótvírætt kænskubragð
djöfulsins við að afvegaleiða frómar
kristnar sálir: Úr því að peð gat
umbreytzt í drottningu, þá gátu vel
myndazt þær aðstæður á taflborð-
inu, að kóngurinn væri kominn í
slagtog með tveimur konum, og þar
með gátu menn farið að skemmta
sér við tvíkvænisleiki. Þetta þótti
kirkjuhöfðingjum miðalda ærin
ástæða til að fordæma manntafl
sem ósiðlegt athæfi, runnið undan
rifjum myrkrahöfðingjans sjálfs.
Árið 1291 hótaði erkibiskupinn í
Canterbury kirkjunnar þjónum í
bænum Coxford í Norfolk, að þeim
skyldi varpað í dýflissu upp á vatn
og brauð, ef þeir hættu ekki að tefla
manntafl.
En þrátt fyrir öll boð og bönn
biskupanna, var þó reyndin sú, að
fáir voru eins hrifnir af tafl-
mennsku og menn í klerkastétt.
Fyrstu evrópsku skákbækurnar
voru skrifaðar af kirkjunnar
mönnum. Frægustu byrjunarleik-
irnir í skák, „spænska opnunin", er
uppfundin af spænska prestinum
Ruy Lopez, en þessi byrjun er enn
þann dag í dag nefnd eftir honum á
mörgum þjóðtungum.
Heilræöi og
hnippingar
Annar spánskur klerkur, Luce-
ana að nafni, birti eftir sig skákbók
árið 1497, þar sem sýndar voru
nokkrar byrjunaraðferðir í skák, en
að auki gaf hann skákmönnum all-
mörg hagnýt heilræði og kom með
frómar ábendingar um þau sál-
fræðilegu tök, sem beita mætti and-
stæðinginn: „Ef teflt er í dagsbirtu,
er bezt að sitja þannig andspænis
mótleikaranum, að sólin skini beint
í augun á honum, því það eru einkar
heppilegar aðstæður fyrir yður.
Auk þess skulið þér jafnan reyna að
haga málum þannig, að þér teflið
við andstæðinginn, þegar hann er
nýbúinn að snæða vel og lengi og
hefur fengið sér rækilega í staupinu
með matnum."
í Þýzkalandi hefur varðveitzt
bókmenntalegur vitnisburður
skáklistar á 11. öld. Einhvern tíma
á bilinu 1030 til 1060 hefur munkur
einn í Tegernsee-klaustri samið
frásöguþátt í ljóðaformi á latneskri
tungu, og ber bálkurinn heitið
„Ruodlieb". Þar segir frá sendiboða
einum, sem hafði til að bera góða
kunnáttu í skáklistinni og tekst að
ávinna sér hylli og virðingu kon-
ungsins og allrar hirðarinnar með
því að máta hann og sveina hans en
gefa þeim jafnframt ýmis heilræði
varðandi betri taflmennsku.
Þá hefur skáklistin orðið rithöf-
undum heillandi yrkisefni og nægir
að nefna sögur eins og „Vörn Lúsj-
ins“ og „Manntafl" til marks um
það.
í taflmönnunum sjálfum hafa
listamenn á sviði tréskurðar og
höggmyndagerðar ekki síður fundið
sér óþrjótandi viðfangsefni og oft á
tíðum leitazt við að gefa þeim
hverjum fyrir sig sérstakt yfir-
bragð og ýmisleg séreinkenni úr
sínu nánasta umhverfi eða úr heimi
ímyndunar sinnar.
Friðsamir þjóðflokkar eins og
Eskimóar gerðu sér manntöfl eftir
fyrirmyndum í sínu eigin umhverfi:
Kóngur og drottning urðu hjá þeim
eskimóahjón, biskuparnir að sitj-
andi veiðimönnum með ílöng eyru,
riddararnir urðu að hvalveiðibát-
um, en hrókarnir voru sýndir sem
snjóhús eða íglú og peðin sem rost-
ungar. í Þjóðminjasafni Austurrík-
is í hinni drykkjuglöðu Vínarborg
getur að líta gamalt manntafl, þar
sem kóngur og drottning eru orðin
að veitingamanni og veitingakonu
og peðin eru þorpsmúsíkantar. Ekki
fannst Þjóðverjum heldur alltaf
nauðsynlegt að hafa hermannasnið
á taflmönnunum. í fallegu og sér-
stöku tafli, sem framleitt var í
Postulínsverksmiðjunni í Meissen,
rétt hjá Dresden, skyldi leikurinn
fara fram undir yfirborði vatns, og
í stað kóngs og drottningar koma
því kórallarósir, biskuparnir eru
humrar, riddararnir sæhestar,
hrókarnir blekfiskar og peðin eru
krossfiskar. Aðrar áþekkar breyt-
ingar á útliti taflmannanna sjást á
mörgum verðmætum skáksam-
stæðum eins og til dæmis þeim, sem
eru í skáksafni enska vísinda-
mannsins Franks Greyhouse: þar
má sjá taflmenn úr postulíni sem
orðnir eru að nautgripum, geitum,
köttum, hérum, hundum og músum.
Hvítliöar og
rauöliöar
í Rússlandi, þar sem skáklistin
hefur alla tíð notið mikilla og al-
mennra vinsælda, voru skömmu
eftir byltinguna gerðir sérstakir
taflmenn í áróðursskyni. Ein útgáfa
taflmanna var sú, að hvíti kóngur-
inn var með glottandi hauskúpu í
höfuðs stað, hvíta drottningin bar
andlitsdrætti keisaraynjunnar,
peðin voru ánauðugir bændur í
hlekkjum. Andspænis þeim hvítu
stóðu svo rauðliðarnir, fremst rauð-
ir bændur og að baki þeim stæltir
og íturvaxnir verkamenn — einung-
is mismunandi stórir. Hrókarnir í
þessari samstæðu voru sýndir sem
rússneskir fljótabátar, þeir hvítu
báru skjaldarmerki keisarans, en
þeir rauðu voru einkenndir með
hamri og sigð.
f annarri taflmannasamstæðu,
sem höfð er til sýnis í Marx-
Engels-stofnuninni í Moskvu, eru
rauðu taflmennirnir skreyttir
ásjónum nafntogaðra bolsévíka, og
upprunalega stóð Trotzki líka á
meðal þeirra. En eftir að hann var
flúinn úr landi, var taflmaðurinn
með andlitssvip Trotzkis tekinn til
lagfæringar, rauði liturinn þveginn
af, maðurinn málaður mjallahvítur,
og honum svo stillt upp í röð hvít-
liðanna, andspænis rauðliðunum.
Þótt meginreglan við gerð tafl-
manna hafi allt frá fyrstu tíð verið
sú, að þeir skyldu líta út eins og
lifandi menn, gat líka komið fyrir,
að lifandi menn voru a.m.k. um
stundarsakir gerðir að tafl-
mönnum. Að sögn á t.d. Karl Mart-
ell (689 —741) að hafa stytt sér
stundir með því að tefla manntafl
með lifandi taflmönnum. Allt fram
á þennan dag hefur sá siður haldizt
í bænum Ströbeck, skammt frá
borginni Halberstadt í Austur-
Þýzkalandi, að efna ár hvert til
mikillar skákkeppni undir berum
himni, þar sem skóladrengir eru
Drottning úr óli,
hönnuö áriö 1922
af myndhöggvar-
anum Huszar.
Drottning úr bronsi, hönnuö
áriö 1966 af þýzka mynd-
höggvaranum Aschauer frá
MUnchen.
notaðir sem taflmenn. Þetta árlega
lifandi manntafl í Ströbeck byggist
á þriggja alda gamalli hefð í sögu
bæjarins.
I ítalska bænum Marostica er á
hundrað ára fresti — síðast árið
1954 — endurtekin ein skák, sem
tefld er með lifandi taflmönnum, en
þessi skák var fyrst tefld árið 1554:
Tveir ungir menn ætluðu að heyja
einvígi með sverðum upp á líf og
dauða, en sigurvegarinn skyldi
hljóta hina undurfögru Eleanoru.
Þegar faðir stúlkunnar sá, í hvílíkt
óefni stefndi, kallaði hann báða
biðla dótturinnar fyrir sig og stakk
upp á því við þá, að þeir skyldu
fremur heyja skákeinvígi en sverð-
einvígi. Skák biðlanna, sem telja
verður hina fyrstu ódauðlegu, lét
signorinn sýna leik fyrir leiki með
lifandi taflmönnum á markaðstorg-
inu í Marostica, til þess að bæjarbú-
ar og allir þeir mörgu, sem flykkzt
höfðu til bæjarins til þess að fylgj-
ast með einvíginu, gætu fylgzt með
frá upphafi til enda. Það var Rin-
aldo, sem fór með sigur af hólmi í
skákinni og vann þar með Eleanoru
og ríkulegan heimanmund.
En sagan kann líka að greina frá
öðrum dramatískum skákum með
lifandi taflmönnum á reitunum, þar
sem ekki réðu hin sömu göfug-
mannlegu sjónarmið og hjá föður
Eleanoru hinnar fögru í Marostica,
er hann barg mannslífi með því að
útkijá deilu biðlanna í skákkeppni.
Þess eru nefnilega þó nokkur dæmi,
að grimmlyndir skákunnendur fyrr
á öldum hafi efnt til skákkeppni
með lifandi taflmönnum, sem
drepnir voru í raun og veru til þess
að gera leikinn sem æsilegastan.
Skákáhuga af þessu tagi sýndu
meðal annarra Mohammeð I sold-
án, landstjóri í Algeríu og einnig
keisari allra Rússa, Ivan grimmi, en
þeir létu þegar í stað drepa þá
taflmenn, sem „drepnir" voru á
taflborðinu. Lögsóknari Rannsókn-
arréttarins spánska, dóminíkan-
presturinn Pedro Arbues skipaði
svokallaða villutrúarmenn sem
taflmenn í skák, sem tveir frómir
munkar tefldu, og lét þegar í stað
hálshöggva þá taflmenn, sem
drepnir voru í skákinni. Lífskákin
snerist upp i dauðaskák.
Þeir stöðluðu taflmenn, sem not-
aðir eru á opinberum skákmótum
nú á dögum, eru hins vegar ekki t
lífshættu, en þeir geta aftur á móti
reynzt hættulegir, allt eftir því,
hver á heldur. Heimsmeistarinn Al-
jechin átti það sammerkt við marga
aðra afbragðs skákmenn að eiga
ósköp bágt með að tapa skák. Eftir
einn af þeim fáu ósigrum, sem hann
beið í skák, fylltist hann ofsabræði
og kastaði blýþyngdri drottning-
unni sinn í andstæðinginn — en
sendingin geigaði sem betur fór.
Wolfram Runkel
Drottning úr gullhúðuöu
silfri, hönnuö af enska lista-
manninum Cy Endfield áriö
1972 í tilefni af heimsmeist-
araeinvíginu í skák milli
þeirra Fischers og Spassky,
sem fram fór í Reykjavík.