Morgunblaðið - 05.06.1991, Side 18

18
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 5. JUNI1991
Námsmenn - stjórnvöld
eftir Magneu
Marinósdóttur
Mig langar að leggja nokkur
orð í belg um fynrhugaða skerð-
ingu námslána. Ýmsar reikniað-
gerðir eru í gangi annars vegar
hjá stjórnvöldum til að réttlæta
fyrmefnda skerðingu með ein-
hveijum hætti og hins vegar hjá
framvarðarsveit íslenskra náms-
manna til að sýna stjórnvöldum
og öðrum þegnum landsins fram
á það, að skerðingin sé óréttlætan-
leg með öllu, atlaga að íslenskum
námsmönnum og óhæfuverk í alla
staði. Ég ætla ekki að gera þessa
„styijöld“ að umtalsefni mínu
heldur snúa mér að kjama máls-
ins.
Kjarni málsins er ekki sá hversu
miklir fjármunir em til ráðstöfun-
ar til handa námsmönnum þó það
sé óneitanlega mikilvægt atriði.
Kjami málsins er „kerfið“.
Hlutverk lánasjóðsins er að
tryggja það að allir, sem hafa
getu til og vilja, geti stundað það
nám er stendur huga þeirra næst
óháð efnalegri stöðu í þjóðfélag-
inu. Á sama hátt er hugsjónin á
bak við velferðarkerfið að bæta
hag þeirra er minna mega sín í
þjóðfélaginu.
Það sem á sér stað í báðum til-
vikunum er að allir sjá sér hag í
því að fara í kringum „kerfið" og
reyna með þeim hætti að fá sem
mest í sinn hlut. Slíkt atferli fólks
leiðir það af sér að hver og einn
fær minna í sinn hlut (eftir því sem
fleiri reyna að næla sér í bita af
„kökunni") og þeir sem mest þurfa
fá jafnmikið í sinn hlut og þeir sem
minnst eða jafnvel ekkert þurfa. á
aðstoð „kerfisins" að halda.
Skammtímasjónarmið ráða
gerðum fólks því það áttar sig
ekki á því að um leið og það reyn-
ir að notfæra sér „kerfið“ veikir
það undirstöður þess og grefur
undan því. Þetta skýrist nánar í
dæmunum hér á eftir.
Lánasjóður íslenskra náms-
manna og velferðarkerfíð hafa,
þrátt fyrir einlægan ásetning í
öfuga átt, grafíð undan siðferðis-
kennd fólks og fólk (margir hveij-
ir, auðvitað ekki allir) fer að
svindla á „kerfinu".
En hvað veldur? Fyrst og fremst
það að „kerfið" býður upp á að
fólk noti Iöglegar leiðir til að
stunda ólöglegt athæfí. Tökum
dæmi sem snúa að lánasjóðnum.
30. maí síðastliðinn birtist í Morg-
unblaðinu ályktun frá fram-
kvæmdastjóm_ BHM þar sem nið-
urskurð hjá LÍN er mótmælt. Þar
segir m.a.: „Þann fjárhagsvanda
sem sjóðurinn stendur nú frammi
fyrir og stafar af of miklum lán-
tökum og of lágu ríkisframlagi
undanfarin ár verður að leysa án
þess að dregið verði úr fyrir-
greiðslum við námsmenn." Á öðr-
um stað segir jafnframt að „ ...
Lánasjóður íslenskra námsmanna
verði skipulagður með þeim hætti
að hann gegni jöfnunarhlutverki
sínu.“
Námsmenn í foreldrahúsum.fá
námslán er nemur ákveðinni upp-
hæð, sem á að duga fyrir fram-
færslu og gert er ráð fyrir því að
viðkomandi þurfí ekki að greiða
fyrir það húsnæði, sem hann dvel-
ur í. Ef námsmaður leigir sér hús-
næði þá hækkar námslánið. Er
slíkt fyrirkomulag fyrst og fremst
hugsað fyrir námsmenn sem eru
af landsbyggðinni og koma til
Reykjavíkur til að stunda nám.
Þetta er eitt af jöfnunarhlutverk-
um lánasjóðsins. Viðkomandi
námsmaður þarf þá að gera leigu-
samning við leigusala sinn og
framvísa honum til lánasjóðsins
til að sýna það svart á hvítu að
viðkomandi sé leigutaki.
Fyrir einstakling sem stundar
nám og þarf einungis að fram-
fleyta sjálfum sér, þ.e. á ekki
barn/börn, þá þýðir leigusamning-
ur hærra námslán. Það er bæði
leynt og ljóst að margir námsmenn
sem búa frítt í foreldrahúsum falsa
leigusamninga til að fá meiri pen-
inga á milli handanna á sem ódýr-
astum kjörum. Fá frænku sína eða
einhvern vin sinn til að skrifa und-
ir sem ieigusala og skila samn-
ingnum inn á lánasjóð. Lánasjóð-
urinn getur ekki staðið í persónun-
jósnum af ýmsum ástæðum og
verður því að taka alla leigusamn-
inga trúanlega hvort sem þeir eru
falsaðir eður ei.
Dæmi eru þess að námsmenn
falsi leigusamning í apríl þegar
námsárið er um það bil á enda
runnið og skili honum inn á lána-
sjóðinn. Af einhveijum ástæðum
virkar „kerfíð“ á þann öfugsnúna
hátt að viðkomandi námsmaður
fær allt námslánið afturvirkt, þ.e.
hækkun á öllu láninu fyrir allt
námsárið en ekki einungis frá og
með þeim degi sem leigusamning-
ur liggur fyrir í lánasjóðnum. Þetta
þýðir það að fyrrnefndur ótil-
greindur námsmaður fær á bilinu
100-200 þúsund krónur á einu
bretti í lok vetrarins og með ein-
hveijum hætti verður lánasjóður-
inn að fjármagna þessa óvæntu
útgjaldaaukningu. Námsmaðurinn
ákveður e.t.v. að fara í ferðalag
til útlanda um sumarið því það
borgar sig varla að vinna, a.m.k.
ekki of mikið því þá skerðist
námslánið!
Hvað veldur? Staðreyndin er sú
að leigumarkaðurinn á íslandi er
mjög veikburða. Hver sem er get-
ur fengið leigusamning. Það er
enginn löggiltur aðili er sér um
útgáfu þeirra. Samningsgerð á
milli leigutaka og leigusala fer
fram á þeirra eigin vegum og
samningurinn sem gerður er er á
engan hátt staðfestur á nein hátt
sem tryggir að hlutaðeigandi aðil-
ar séu í reynd þeir sem þeir segj-
ast vera á pappírnum, þ.e. leigu-
sali og leigutaki. Ein undirskrift
sannar lítið í dag.
Hvað er til ráða? Aðalatriðið er
að koma á fót fyrirtæki eða stofn-
un sem sæi um að gefa út löggilta
leigusamninga, og þá ekki til hvers
sem er heldur einungis til þeirra
sem leigðu í reynd. Erfitt er að
sjá fyrir leiðir sem kallað geta
fram sönnun þess að um leigjend-
ur sé að ræða. Ein leiðin væri að
menn þyrftu að borga fyrir leigu-
„Lánasjóður íslenskra
námsmanna og velferð-
arkerfið hafa, þrátt
fyrir einlægan ásetning
í öfuga átt, grafið und-
an siðferðiskennd fólks
og fólk (margir hverjir,
auðvitað ekki allir) fer
að svindla á „kerfinu“.“
samning (a.m.k. er námsmenn
ættu í hlut) og þá yrði sjálfsagt
færri sem myndu leggja það á sig
að falsa þá. Það er samt sem áður
ekki nein trygging í þeirri leið
eftir sem áður. Það færi eftir
hversu hátt gjaldið væri fyrir leig-
usamning annars vegar og hver
ávinninbgurinn að því að falsa
leigusamning hins vegar. Önnur
leið væri að leigutaki og leigusali
yrðu að mæta saman til undirrit-
unar samnings hjá því fyrirtæki
eða stofnun sem sæi um útgáfu
leigusamninganna og væri inni-
hald samningsins skrásett hjá við-
komandi fyrirtæki eða stofnun.
Það gæti líka hamlað gegn því að
leigusalar rifti samningum sínum
við leigutaka án fyrirvara, þ.e.
bijóti samninginn, eða öfugt.
Sjálfsagt væru til fleiri leiðir að
þessu marki, þ.e. að koma í veg
fyrir fölsun leigusamninga og
sjálfsagt er aldrei hægt að koma
í eitt skipti fyrir öll í veg fyrir það
að einhveijir tækju sig saman um
að „leika á kerfíð".
Nú í dag eru námslán tekju-
tengd. Námsmenn sem búa í leigu-
húsnæði fá allir sömu upphæðina
(sé miðað við að þeir fái allir fullt
námslán) óháð þeirri leigu sem
þeir þurfa að greiða fyrir húsnæði
sitt. Sumir borga 10 þúsund, aðrir
30 þúsund en allir fá rúmlega 55
þúsund. Með nýju fyrirkomulagi
um leigusamninga væri hægt ,að
tengja námslán leiguupphæð sem
viðkomandi námsmaður þyrfti að
inna af hendi. Það hefði ýmislegt
jákvætt í för með sér. í fljótu
bragði virðist það vera augljósast
að leigusalar kæmust ekki upp
með það hindrunarlaust, í flestum
tilvikum, að láta námsmann borga
35 þúsund í leigu en skrifa á leigu-
samninginn að umsamin leiga sé
10 þúsund svo leigusalinn komist
undan skatti. (Það er reyndar búið
að samþykkja á Alþingi, eftir því
sem ég best veit, að fólk í leiguhús-
næði eigi rétt á einhveijum húsa-
leigubótum sem spornar gegn því
að samningsaðilar skrifí einhveija
aðra upphæð en þá réttu á leigu-
samning.)
Ef námslán væri tengt leigu-
upphæðinni sem hann þyrfti að
greiða myndi hinn almenni náms-
maður að síðustu vilja að rétt
væri rétt, þar sem hærri leiga
þýddi hærra námslán til að standa
straum af auknum framfærslu-
kostnaði. Augljóslega hefði við-
komandi námsmaður ekki hag af
því að ganga í Iið með leigusalan-
um til að sá síðarnefndi gæti kom-
ist undan skattinnheimtu.
Því hærri leiga, því hærra lán.
Því hærri leiga, því meiri skatt-
greiðslur. Þetta myndi leiða til
þéss að hagur leigusalans yrði
ekki að láta húsnæði sitt af hendi
til leigu fyrir sem mesta Ijárupp-
hæð, á hæstu hugsanlegum kjör-
um. Verðmyndunin á markaðinum
á leiguhúsnæði hefur verið leigu-
sölum í hag í Reykjavík þar sem
eftirspurn eftir leiguhúsnæði er
mjög mikil. Húsnæði er oft á tíðum
leigt dýru verði því næst óháð
ástandi því sem húsnæðið er í.
Einungis er miðað við stærð. Þessu
væri hægt að sporna gegn með
nýju fyrirkomulagi. Leigusalinn
og leigutakinn myndu því mætast
á miðri leið. Betri innheimta skatts
af leigufé leigusala gæti því á
þennan hátt fjármagnað m.a. lána-
sjóðinn í auknum mæli.
Þau ráð og leiðir, sem reyndar
eru ekki mikið útfærð af minni
hálfu, gætu í hugum margra virk-
að sem lítt hugsaðar „patentlausn-
ir“. Að mörgu leyti væri sú gagn-
rýni rétt en svona er málið einfalt
í hnotskum þó það sé sjálfsagt
flóknara í veruleikanum. En hins
vegar eru þessi skrif mín hugsuð
sem skref í rétta átt við að beina
hugum námsmanna, stjórnvalda
og annarra landsmanna að kjarna
málsins.
„Kerfið“ er meingallað. Það er
ekki ráðist að meinsemdinni með
því að skerða fjármagn til Lána-
sjóðs íslenskra námsmanna. Slíkt
hefur frekar þær afleiðingar í för
með sér að sífellt fleiri (í örvænt-
ingu sinni!) færast í aukana við
að finna nýrri og betri leiðir við
að reyna að fá sem mest í sinn hlut.
Að bæta sjálft „kerfíð" er því
meginstarf stjórnvalda að mínu
mati en ekki að setja námsmenn
út á gaddinn og „biðja“ þá vinsam-
legast að éta það sem úti frýs og
„herða sultarólina, allir saman nú
einn, tveir og þrír!“
Höfundur er nemi í
stjórnmálafræði við Háskóla
íslands.
Neyðarathvarf Rauða krossins:
Yfir 60 unglingar leit-
uðu gistingar í fyrra
Rúmlega þriðjungur þeirra var á götunni
voru samskiptaörðugleikar við for-
eldra eða forráðamenn, vímuefna-
neyzla eða húsnæðisleysi. Af gest-
unum neyttu tæplega 40% vímuefna
í mjög miklum mæli. Flestir þeirra
notuðu nær öll efni sem þeir kom-
ust yfír. Um 38% unglinganna
höfðu flosnað upp úr grunnskóla.
Rauðakrosshúsið rekur einnig
símaþjónustu fyrir unglinga. Árið
1990 voru símtölin 3146, nærri níu
á dag. Þá eru ótalim 1036 símtöl,
þar sem skellt var á. Þetta er mik-
il aukning frá árinu á undan, en
þá fékk símaþjónustan 1491 upp-
hringingu. Nánast engin takmörk
eru fyrir því hvað unglingarnir vilja
ræða, en ýmsir þeirra voru i sjálfs-
vígshugleiðingum. Mikill meirihluti
þeirra, sem hringdu, voru stúlkur.
Hins vegar var nánast jöfn kynja-
skipting hjá næturgestum athvarfs-
SEXTÍU og tveir unglingar leit-
uðu skjóls _ í neyðarathvarfi
Rauða kross ísiands við Tjarnar-
götu á síðasta ári. Sumir komu
oftar en einu sinni og urðu gesta-
komur því alls 86 á árinu. Að
meðaltali dvöldust unglingarnir
um tólf nætur í athvarfinu hveiju
sinni.
Neyðarathvarf Rauða krossins
er ætlað 18 ára unglingum ogyngri,
sem eiga við vandamál að stríða.
Þar er boðið upp á svefnaðstöðu,
mat, aðhlynningu, stuðning og ráð-
gjöf, að því er segir í ársskýrslu
Rauðakrosshússins. í fyrra var
meðalaldur þeirra, sem leituðu at-
hvarfs, rétt rúm 17 ár. Rúmlega
einn af hveijum þremur gestum var
á götunni þegar hann leitaði húsa-
skjóls.
Algengustu orsakir þess að ungl-
ingamir leituðu í Rauðakrosshúsið
Heilsuhlaup - bætt
heilsa - betra líf
eftir Vilhjálm
Bjarnason
Þrátt fyrir að við íslendingar
eyðum mjög miklum fjármunum til
heilbrigðismála eru alls staðar verk
að vinna.
En það er til einföld og ódýr leið
og hún er sú að einbeita sér að
forvarnarstarfí.
Nærtækasta vömin er að hreyfa
sig. Við sem búum við þau forrétt-
indi að njóta almenningssundstaða
gegn v'ægu gjaldi, getum synt. Og
við getum bætt lítllega við sundið
með því að hlaupa dálítið og svitna
áður en við syndum. Það er nefni-
lega meinholt og gott að svitna.
Ég vinn kyrrsetuvinnu. Fyrir
nokkrum árum fann ég fyrir miklu
sleni í og eftir vinnu. Vinur minn
taldi að mér væri hollt að hreyfa
mig meira. Nú hleyp ég 3-5 sinnum
í viku. Á vetrum reyni ég að kom-
ast á skíði. Og mér líður vel. Það
er mikið átak að koma sér úr kyrr-
setu á hreyfíngu. Mörgum fínnst
það leiðinlegt. En þetta er eins og
önnur þrifnaðarverk sem þarf að
vinna. Það þarf að byija og þá verð-
ur fólk óstöðvandi.
Þegar við byijum að hlaupa verð-
um við að búa okkur vel. Það er
grundvallaratriði að vera á góðum
skóm, því þegar við byijum erum
við of þung og þá verða skórnir að
taka höggið þegar við lendum. Og
við verðum að klæða af okkur hita
og kulda. Við vitum, að hér á okk-
ar ísa kalda landi er breytilegt veð-
urfar og þá er bara að nota fatnað
til að bregðast við því.
í íþróttum og útivist skiptir fé-
lagsskapurinn miklu máli. Við erum
ekki ein á báti. Það eru margir vin-
ir okkar, sem hreyfa sig og þeir
þurfa á félagsskap okkar að halda.
Og hvað vinnst með þessum
gauragangi?
„Ungir o g gamlir, börn,
konur og karlar komast
í gott skap og hefja
hlaup frá sama stað.
Og allir koma í mark.
Allir eru sigurvegar-
ar.“
Líkamsrækt og hreyfíng getur
komið í veg fyrir hjarta- og æða-
sjúkdóma, meltingarsjúkdóma og
krabbamein. Þeir sem hreyfa sig
fá ógeð á tóbaksreyk. Þeir fá ókeyp-
is „kikk“, því líkaminn framleiðir
vímuefnið endorfín við átak. Þaðan
kemur sælan og vellíðanin.
Krabbameinsfélag íslands stend-
ur fyrir „heilsuhlaupi" í fjórða sinn
á laugardaginn. Hlaupið verður í
Reykjavík, á Akureyri og á Egils-
stöðum. Heilbrigðisráðherra ræsir
hlaupið í gegnum rás 2.
Vilþjálmur Bjarnason
Götuhlaup eru skemmmtileg til-
breyting í bæjarlífínu. Ungir og
gamlir, börn, konur og karlar kom-
ast í gott skap og hefja hlaup frá
sama stað. Og allir koma í mark.
Allir eru sigurvegarar. Allir sem
ljúka hlaupi taka þátt í happdrætti
þar sem dregið er um vinninga, sem
nýtast við heilsuræktina.
Höfundur er iðnskólakennari og
viðskiptafræðingur lyá
Fjárfestingarfélagi Islands.