Morgunblaðið - 05.06.1991, Síða 34

2Z._____________MORGUNBltAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 5. JÚNÍ 1991_
Framtíðarmynd af nýt-
ingu íslensku orkulindanna
eftir Jakob Björnsson
1. Inngangur
Oft er hér á íslandi rætt um orku-
lindir okkar íslendinga, vatnsorku
og jarðhita, sem eina af okkar
helstu náttúruauðlindum, hliðstæða
fiskimiðunum kringum landið sem
nú eru víða fullnýtt að því er tekur
til margra helstu nytjastofna, og
sums staðar jafnvel ofnýtt, og svo
gróðurþekju landsins, sem einnig
er víða ofnýtt. Orkulindirnar eru
aftur á móti ekki nýttar ennþá nema
að litlum hluta.
En þótt svo sé er ávinningur
okkar af þessari nýtingu samt mjög
mikill nú þegar. Vatnsorkan sér
okkur fyrir um það bil 95% þeirrar
raforku sem við notum og jarðhitinn
um 5%. Raforkuvinnsla með olíu
er orðin hverfandi eftir að landið
varð allt samtengt með einu raf-
orkukerfi og er nú að mestu tak-
mörkuð við eyjar eins og Grímsey
og Flatey á Breiðafírði; nokkra
toppvinnslu á mesta álagstíma og
vinnslu þegar línur bila í óveðrum.
Jarðhiti sér fyrir um 85% af orku-
þörf okkar til hitunar húsa, en auk
þess fyrir margvíslegum öðrum
þörfum, svo sem hitun sundlauga,
gróðurhúsa, hitun í iðnaði ogjafn-
vel fyrir því að bræða ís og snjó
af gangstéttum, heimreiðum og
bílastæðum. Það myndum við ekki
leyfa okkur að gera nema af því
að við höfum ódýran jarðhita. Af
þeim 15% húshitunarþarfanna sem
jarðhitinn ekki sér fyrir koma 13%
hlut raforku, en um 2% í hlut olíu;
helst á einangruðum stöðum, eins
og eyjum, þar sem jarðhiti í'innst
ekki og of dýrt er að leiða til raf-
magn frá samveitukerfinu.
Þrátt fyrir þetta á innflutt elds-
neyti, einkum olía, enn verulegan
þátt í orkubúskap okkar. Nálægt
32,1% af frumorkuþörfum íslensks
þjóðarbúskapar á árinu 1990 fékkst
úr innfluttu eldsneyti. Um 85% af
þessu eldsneyti var notað í fiskveið-
um og samgöngum, þ.e. til nota þar
sem hvorki vatnsorku eða jarðhita
verður við komið með núverandi
tækni.
Þetta hlutfall eldsneytis í heildar-
notkun orku, um 32%, er lægra hjá
^okkur en í flestum vestrænum lönd-
um öðrum, nema helst Kanada og
Noregi.
Það má því segja að við höfum
nýtt innlenda orkugjafa til aI-
mennra orkunota nokkurnveginn
að því marki sem gerlegt er með
núverandi tækni.
Það má ætla að vatnsorkan og
jarðhitinn hafí á árinu 1990 sparað
þjóðinni innflutning á 1,25 milljón-
um tonna af olíuvörum að verð-
mæti um 1,08 milljarðar króna á
meðalverðlagi ársins 1990. Hér er
ekki meðtalin sú vatnsorka sem fór
til að framleiða raforku til stóriðju
sem að sjálfsögðu væri hér engin
ef innlendu orkulindanna nyti ekki
^ið.
2. Nýting orkulindanna til
orkufreks iðnaðar
2.1 Stutt sögulegt yfirlit
Hugmyndir manna hér á landi
um að nýta orkulindir landsins —
einkum vantsorkuna — til orkufreks
iðnaðar eru orðnar nokkuð gamlar.
Vel þekkt er viðleitni Einars Bene-
diktssonar, skálds, í því efni á fyrsta
og öðrum áratug aldarinnar. Úr
þeim hugmyndum varð ekkert sem
kunnugt er. Vert væri að sagnfræð-
_ingar könnuðu þá sögu meira en
gert hefur verið. Margir áratugir
liðu þar til aftur var farið að ræða
í alvöru um nýtingu orkulindanna
íslensku til orkufreks iðnaðar, eða
„stóriðju“ sem svo er oft nefnd hér
á landi, í samvinnu við útlendinga.
Sú umræða hófst að nýju um miðja
öldina. Áburðarverksmiðjan í Gufu-
nesi tók til starfa 1953. Þar voru
íslendingar einir að verkj. Kísiliðjan
við Mývatn, sem nýtir varma úr
jarðgufu fyrst og fremst, en ekki
rafmagn, til starfseminnar tók til
starfa 1968. Og 1969 hóf álverið í
Straumsvík rekstur. Um tvö síðar-
nefndu fyrirtækin, þar sem um
samstarf við útlendinga er að ræða,
urðu miklar deilur.
Hér verður ekki farið út í að rekja
þessa sögu nánar. Það væri verðugt
verkefni sagnfræðinga. Hinsvegar
skal á það bent að þrátt fyrir deil-
urnar hafa allir iðnaðarráðherrar
sem hér hafa setið með því embætt-
isheiti haft það á stefnuskrá sinni
að efla orkufrekan iðnað — í sam-
vinnu við útlendinga ef því var
skipta —, en að vísu að uppfylltum
nokkuð mismunandi skilyrðum.
Hafa þessir ráðherrar komið frá
Alþýðubandalagi, Alþýðuflokki og
Sjálfstæðisflokki.
Járnblendiverksmiðjan á Grund-
artanga tók til starfa árið 1979.
Hún er síðasta stóriðjufyrirtækið
sem hér hefur risið. Á níunda ára-
tugnum hefur ekkeit verið gert en
hinsvegar mikið reynt að gera. Al-
þingi samþykkti árið 1982 ályktun,
með vissum fyrirvörum um fram-
kvæmdaatriði, um að reist skyldi
kísilmálmverksmiðja á Reyðarfirði.
Miklar viðræður fóru fram um það
mál sem lauk með þeirri niðurstöðu
að ekki væri efnahagslegur grund-
völlur fyrir slíkri verksmiðju, og var
undirbúningsfélagi undir verk-
smiðjubygginguna slitið 10. maí
1988. Síðan hefur það mál legið
niðri.
2.2 Núverandi staða
Sá orkufreki iðnaður, að lang-
stærstum hluta raforkufrekur iðn-
aður, sem nú er í landinu notaði
samtals 2,229 terawattstundir
(TWh) eða 2.229 gígawattstundir
(GWh) af raforku árið 1990, að
meðtöldum flutningstöpum. Þetta
er réttur helmingur af allri raforku-
notkun landsmanna það ár, sem var
4,447 TWH alls, eða sem svarar í
kringum 10% þeirrar vatnsorku sem
líklegt er að megi vinna hér á landi
með minni tilkostnaði en í kolakynt-
um rafstöðvum, en það er hin al-
genga alþjóðlega viðmiðun þegar
rætt er um hvaða vatnsorka er
hagkvæm og hver ekki. Ekki er
samt víst öll sú orka væri seljanleg.
Um það er tilgangsiaust að spá nú;
það fer eftir aðstæðum á orkumörk-
uðum heims þegar á það reynir.
Þessi núverandi stóriðja, sem svo
er nefnd, leggur í kringum 7.000
milljónir króna fram í verga lands-
framleiðslu á meðalverðlagi ársins
1990, eða um 2% af henni. Þáttur
slíks iðnaðar í þjóðarbúskapnum er
þannig ekki mjög stór ennþá, enda
eru orkulindirnar enn sem komið
er mjög lítið nytjaður.
2.3 Horft fram á veginn
Það sem er efst á baugi í þessum
efnum er, eins og öllum er kunnugt
af mikilli umræðu nú að undan-
förnu, nýtt álver á Keilisnesi með
um 200.000 tonna afkastagetu á
ári. Hefur verið gert ráð fyrir að
það gæti tekið til starfa á árinu
1994. Iðnaðarráðherra hefur lýst
bjartsýni á að gangsetning þess
þurfi ekki að tefjast um nema svo
sem hálft ár, eða innan við það, sem
afleiðing af því umróti sem Persa-
flóakreppan og síðar -stríðið hefur
valdið. Þetta álver er talið mundu
auka verga landsframleiðslu um
nálega 4% eða í kringum 15.000
milljónir króna á ári þegar það er
komið í reglubundinn rekstur. Iðn-
aðarráðherra hefur lýst þeirri
stefnu sinni að efla orkufrekan iðn-
að hér á landi enn frekar en þetta,
og að önnur áform muni fylgja í
kjölfar álversins á Keilisnesi. Raun-
ar hefur verið um það rætt að tvö-
falda afköst þess síðar. Ráðherrann
hefur einnig lýst þeirri skoðun sinni
að slíkan iðnað beri að byggja upp
í fleiri en einum landshluta í fram-
tíðinni.
Fyrir því sjónarmiði að efla beri
nýtingu orkulindanna íslensku til
eflingar þjóðarbúskapnum er og
hefur lengi verið mikill meirihluti á
Alþingi. Þar hafa menn hinsvegar
deilt um ýmis útfærslu- og fram-
kvæmdaatriði á slíkri stefnu, svo
sem um hverskonar iðnaður skuli
efldur, um tilhögun á og skilmála
fyrir samvinnu við útlendinga á
þessu sviði og síðast en ekki síst
um hvaða staðir á landinu skuli
koma fyrst og hveijir síðar í upp-
byggingu á slíkum iðnaði. Sumir
vilja að framleitt sé vetni fremur
en ál. Þá er að sjálfsögðu deilt um
hvað telja megi viðunandi orkuverð
til slíks iðnaðar.
Þótt ekki skuli gert lítið úr þess-
um skoðanaágreiningi og þótt hann
geti jafnvel á stundum hugsanlega
orðið til þess að slæva áhuga er-
lendra samstarfsaðila á samvinnu
við okkur, þá er það samt mikil-
vægt að gera sér ljóst að hér er
fremur deilt um útfærslu á stefnu
en um hana sjálfa. Sú grundvallar-
hugmynd að efla skuli nýtingu
íslenskra orkulinda til styrkingar
íslenskum þjóðarbúskap í fram-
tíðinni nýtur yfirgnæfandi stuðn-
ings á Alþingi og hefur gert um
langa hríð.
Um þá hugmynd að framleiða
vetni með rafgreiningu úr raforku
sem unnin er úr vatnsorku eða jarð-
hita er það að segja að tæknin til
slíkrar vetnisframleiðslu er þegar
fyrir hendi og hefur verið það ára-
tugum saman. Hún er m.a. notuð
í áburðarverksmiðjunni í Gufunesi.
Sem stendur stenst rafgreint vetni
frá nýjum rafgreiniverksmiðjum
ekki kostnaðarsamanburð við vetni
sem framleitt er úr olíu eða jarð-
gasi. Þess vegna hefur Áburðai-
verksmiðjan um árabil flutt inn
vetni í formi ammóníaks fremur en
að stækka rafgreiniverksmiðjuna,
enda þótt rafmagnsverðið sem hún
greiðir sé 60% af rafmagnsverðinu
til ISALs. Fyrr en sú samkeppnis-
staða breytist, t.d. vegna þess að
ekki þykir lengur fært að nota olíu
og gas vegna gróðurhúsaáhrifanna,
er tómt mál að tala um vetnisfram-
leiðslu með rafgreiningu á íslandi.
En þegar/ef slík breyting verður
er framleiðsiuaðferðin tiltæk. Verk-
smiðjur má reisa með stuttum fyrir-
vara og'virkjanir einnig — ef við
vanrækjum ekki virkjunarrann-
sóknir.
Meginhluti þess vetnis sem fram-
leitt er í heiminum í dag er notaður
í iðnaði en ekki sem orkuberi. Sem
stendur er engin markaðshæf tækni
tiltæk til að nýta vetni sem orku-
bera. Allmikla tækniþróun og tals-
verðan tíma mun þurfa til að skapa
slíka tækni og gera hana markaðs-
hæfa. Fyrr en það hefur tekist verð-
ur enginn markaður til fyrir vetni
sem orkubera, hvorki hér á landi
né annars staðar.
Vetnisframleiðsla á íslandi er því
ekki raunhæfur kostur sem stend-
ur. Margt bendir til að það breytist
er tímar líða. Það verður þó varla
fyrr en eftir nokkra áratugi að vetni
nái öruggri fótfestu sem orkuberi.
Rafgreint vetni til iðnaðar kann
hinsvegar að verða samkeppnisfært
við vetni úr olíu og jarðgasi eitt-
hvað fyrr ef gróðurhúsaáhrifin
reynast eins alvarlegt vandamál og
margir óttast og pólitískur þrýst-
ingur eykst á að draga úr notkun
á jarðefnaeldsneyti. En ef við van-
rækjum ekki virkjanaundirbúning
getum við auðveldlega verið viðbúin
slíkri stöðu. Eins og síðar verður
að vikið þurfum við ekki að
„geyma“ orkulindir okkar þar til
slík staða kemur upp. Við eigum
næga orku til að nýta samtímis
alla kosti sem bjóðast.
3. Sviðsmynd úr fjarlægri
framtíð
Eg ætla nú að leyfa mér að líta
til nokkuð fjarlægrarframtíðar, eða
nær fjóra áratugi fram í tímann,
til ársins 2030. Það sem ég hér
segi ber ekki að líta á sem spá
heldur sem sviðsmynd af stöðunni
á þessum tíma, eina af mörgum
hugsanlegum. Ég ætla að gera ráð
fyrir að stefna stjórnvalda um að
vinna að nýtingu orkulindanna beri
árangur og að fram til 2030 aukist
þessi nýting nokkuð jafnt og þétt,
bæði til almennra nota, raforku-
Jakob Björnsson
„Fyrir því sjónarmiði
að efla beri nýtingu
orkulindanna íslensku
til eflingar þjóðarbú-
skapnum er og hefur
lengi verið mikill meiri-
hluti á Alþingi.“
freks iðnaðar í landinu og útflutn-
ings á raforku. Ég ætla að fjalla
hér einvörðungu um raforku; læt
nýtingu jarðhitans sem varmaorku
liggja milli hluta. Hinsvegar reikna
ég með að jarðhitinn verði þegar
hér er komið sögu nýttur í stórum
stíl til raforkuvinnslu.
Ég geri ráð fyrir að raforkuþörf
til almennra nota vaxi heldur hæg-
ar á árunum 2015 til 2030 en á
árunum 2000 til 2015. Út frá þeim
forsendum og, að öðru leyti spá
Orkuspárnefndar til 2015 má ætla
að almenningsþörfin verði um 4,8
TWh/ári árið 2030. Ég geri enn-
fremur ráð fyrir að raforkufrekur
iðnaður hafi verið byggður upp í
svipuðum mæli á fjórum landssvæð-
um og að hann noti samtals 23,1
TWh/ári af raforku. Þessi svæði
eru: Reykjanesskaginn, Vesturland
•sunnanvert, Mið-Norðurland, Mið-
Austurland.
Ég vek athygli á því að þessi
forsenda er í samræmi við þá stefnu
stjórnvalda að raforkufrekur iðnað-
ur skuli byggður upp víðsvegar um
landið. Hún, ásamt ráðgerðum út-
flutningi á raforku, hefur afgerandi
áhrif á þá mynd af raforkukerfinu
íslenska árið 2030 sem ég kem að
rétt strax.
Um hverskonar raforkufrekan
iðnað yrði hér að ræða? Við þeirri
spurningu eru auðvitað ótalmörg
svör; möguleikarnir eru svo margir.
Eitt svarið gæti verið:
SJÁ TÖFLU
Þess má geta að sá hluti af elds-
neytisþörfinni sem séð er fyrir með
vetni í þessu dæmi er rúmlega 56%
af heildarþörf landsmanna fyrir
eldsneyti eins og vænta má að hún
verði 2030. Þegar álverið á Keilis-
nesi hefur verið reist nema afköst
íslenska áliðnaðarins 290.000 tonn-
um á ári. Afköst hans hefðu þá
2,4-faldast árið 2030 frá því.
Loks ætla ég að gera ráð fyrir
að útflutningur á raforku'sé kominn
í 15 TWh/ári þegar hér er komið,
sem samsvarar nokkurnveginn
2.000 MW flutningsafköstum. Mið-
að við núverandi tækni mætti ná
þessum flutningi með fjórum sæ-
strengjum fyrir 400 kV spennu.
Út frá þessum forsendum yrði
raforkunotkun hér á landi sem hér
segir árið 2030:
TWli/ári %
Almenn notkun 4,8 11,2
Raforkufrekur iðnaður 23,1 53,9
Útflutningur á raforku 15,0 34,9
Samtals 42,9 100,0
Til samanburðar er að raforku-
notkun okkar 1990 var 4,4 TWh.
Ég vek athygli á því að hér er
gert ráð fyrir öllu í senn: Fram-
leiðslu á áli í stórum stíl, fram-
leiðslu á vetni sem sér fyrir veruleg-
um hluta af eldsneytisþörf lands-
rrrrj ssd3oojb
Ll.ir.l 91.03.0148 Gyfla
■iHIs