Morgunblaðið - 17.07.1994, Blaðsíða 24

. 24 SUNNUDAGUR 17. JÚLÍ 1994
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
HVERS VEGNA ER
AT VINNULE Y SIÐ OG
HVAÐ ER TIL RÁÐA?
Inngangur
Þegar litið er í sjónhendingu yfir
samfélagið um þessar mundir, þyk-
ir okkur flestum æði margt að.
Sjálfsagt er heilmikiil skoðana-
ágreiningur milli manna um hvað
það er og í hvaða röð það skiptir
máli. Flestir eru þó þeirrar skoðun-
ar að atvinnuleysisstigið sem hér
hefur verið að þróast sé óásættan-
legt. Skuldasöfnun ríkisins og ein-
_ staklinga og raunar þjóðarbúsins í
-^ieild við útlönd er mörgum
áhyggjuefni, a.m.k. í orði kveðnu.
Kaupgjald ýmissa starfshópa er
lágt og verðlag ýmissa nauðsynja
er hátt. Uppdráttarsýki og gjaldþrot
fjölmargra fyrirtækja í ýmsum
greinum atvinnulífsins og jafnvel
heilla atvinnugreina hafa valdið ein-
staklingum, ýmsum fyrirtækjum og
lánastofnunum miklum hremming-
um. Þróunin hefur þvælt mörgum
sveitarfélögum nauðugum út í vafa-
sama þátttöku í atvinnurekstri í til-
^aunum til að bjarga atvinnu manna
og þannig mætti lengi telja.
Menn hafa skýrt þessa þróun
með efnahagssamdrætti og þá ekki
síst bent á þorskinn, lélega nýliðun
hans um árabil og stórfelldan niður-
skurð þorskveiðikvóta. Víst er hlut-
ur þorsksins stór í þessu sambandi
og enginn íslendingur vanmetur
hann.
Hins vegar er fráleitt að láta
erfiðleikana til sjávarins skyggja á
þá staðreynd að uppdráttarsýkin í
flestum öðrum greinum atvinnu-
rekstrar á sér miklu lengri sögu og
dýpri rætur en svo að aflasamdrátt-
ur dugi henni til skýringar. Hver
oippsveifla í sjávarútvegi síðustu
*0-30 árin hefur verið ný martröð
fyrir aðrar atvinnugreinar í landinu.
Bati í afia og verðlagi til sjávarins
hefur að mestu komið til hluta-
skipta og þannig bætt kjör fiski-
manna. Utgerðin hefur þá stundina
getað borið þessi auknu útgjöld án
breytinga á gengi. Til landsins hafa
kaupkröfur og kjarasamningar tek-
ið mið af þessu, þótt aðstæður at-
vinnurekstrar þar hafi í raun alls
ekki verið til að taka við kauphækk-
unum. Allt var þetta ávísun á verð-
bólgu og gengisfellingar, sem und-
antekningarlítið var frestað þar til
aftur hallaði undan fæti fyrir útveg-
inum og hann kominn í taprekstur.
sveiflum af þessu tagi sveiflaðist
innlendur launakostnaður, mældur
í erlendum myntum. Hann hækkaði
um tugi prósenta og í einu tilfelli
um 100% á einu ári, milli gengisfell-
inga. Framleiðsla iðnaðarvara með
háu hlutfalli launa í framleiðslu-
kostnaði innanlands til útflutnings
eða í samkeppni við erlendar iðnað-
arvörur á innlendum markaði, leið
stórlega fyrir þessar sveiflukenndu
aðstæður. Því voru æðimargar
greinar hins eiginlega útflutnings-
og samkeppnisiðnaðar sjálfdauðar.
Nefna má sem dæmi lungann úr
ðílar- og fataiðnaði, húsgagna- og
innréttingaiðnað. Þær greinar og
einstök fyrirtæki sem eftir lifðu
skorti lífskraft og nýr útflutnings-
iðnaður gat ekki þröast. Sóknarfær-
in sem menn töldu sig sjá til upp-
byggingar útflutningsiðnaði um
1970 nýttust ekki af þessum ástæð-
um og því hefur lítið
verið á loft haldið að
svonefnd fullnýting
sjávaraflans, sem mörg-
um er tamt að tala um
í ræðum, býr að þessu
leytinu við sömu kjör og
útflutningsiðnaður, þótt
þar hafi viss tollavand-
kvæði komið til viðbótar
fram að þessu. Þessi
tegund af vinnuaflsfrek-
um útflutningsiðnaði
þolir ekki sveiflur í
launakostnaði í erlend-
um myntum reiknað.
Menn hafa ekki gætt að
því að miðað við reynslu
úr öðrum greinum und-
anfarna áratugi mundi sá merki
vaxtarbroddur, sem nú má fínna í
mörgum fískvinnslufyrirtækjum
sem fullvinna vöru í neytendaum-
búðir, umsvifalaust lognast út af,
ef góðæri af gömlu tegundinni
kæmi í sjávarútvegi. Þá yrði hráefn-
isframleiðslan, sem minnst notar
af vinnuafli, arðvænleg, en full-
vinnslan ekki.
En hvað þarf þá til að allar aðr-
ar greinar atvinnulífsins geti sam-
hliða útveginum vaxið til að taka
við því fólki, sem nú leitar án árang-
urs að störfum og þá ekki síður
þeim þúsundum sem innlendir og
erlendir skólar munu skila í vax-
andi mæli inn á vinnumarkaðinn á
komandi árum? Hér er átt við gaml-
ar og nýjar útflutningsgreinar í iðn-
aði, samkeppnisgreinar iðnaðar,
fullvinnslu sjávarvara, vannýttar
auðlindir sjávar, fiskeldi, loðdýra-
rækt, alla ferðaþjónustu og þjón-
ustugreinarnar, sem henni tengjast,
lífrænt ræktaðar landbúnaðarvörur,
jarðvarmatengdan búskap með
græðlinga, blóm, sveppi o.s.frv.,
þjónustu verkfræðinga, hugbúnað-
arfólks í tölvuiðnaðinum og vísinda-
manna, listiðnir til útflutnings,
kvikmynda- og hljómdiskagerð,
auglýsinga- og myndbandafram-
leiðslu fyrir erlenda aðila, rekstur
heilsulinda, læknis- og hjúkrunar-
þjónustu fyrir útlendinga hérlendis
og þannig mætti áfram telja eftir
því sem hugmyndaflugið endist.
Hvað þarf til að jarðvegur atvinnu-
lífsins sé þannig að gamlar og nýj-
ar liljur vallarins í atvinnulífínu
geti sprottið og dafnað og dregið
okkur út úr þeirri vesöld sem at-
vinnulífið hefur ratað í?
I þeim hugleiðingum, sem hér
fara á eftir er reynt að greina þessa
stöðu mála og orsakirnar að baki
henni. Sömuleiðis er reynt að móta
markmið og leiðir sem kynnu að
geta snúið þessari þróun við. Þarna
er fengist við mikilvægasta stjórn-
málalegt verkefni okkar tíma, því
að það snýst um sjálfan grundvöll-
inn að framhaldandi lífí í þessu landi
við lífskjör sem fólk getur til fram-
búðar sætt sig við. Viðfangsefni af
þessu tagi verður heldur ekki leyst
nema allur þorri fólks sættist á
Iausnina og þá er ekki um lítið beð-
ið.
Það er gömul saga og ný að all-
ir hlutir eru einhverju verði keyptir.
Það fæst ekkert fyrir ekkert. Þess
vegna verður bata í þessum efnum
ekki náð, nema ýmsir
aðilar í samfélaginu
sætti sig um sinn við
að minni hagsmunum
sé fórnað fyrir aðra
meiri. Þegar til lengri
tíma er litið þarf sam-
félagið sem heild og
sem flestir þegnar
þess að verða betur
settir en þeir ella
yrðu.
Áhrifavaldarnir í
þjóðfélaginu
Hin stjórnmálalegu
áhrifaöfl í þjóðfélag-
inu ráða mestu um
hvernig málefni þess
þróast. Með stjórnmálalegum
áhrifaöflum er þá ekki eingöngu
átt við flokkspólitíska stjórnmála-
menn, heldur einnig forystumenn
hvers konar í hagsmunasamtökum,
fjölmiðlafólk, frammámenn stórra
fyrirtækja, áhrifamikla embættis-
menn, forystumenn lánasjóða og
hin síðari ár lífeyrissjóða og jafnvel
stjórnendur líknarfélaga og sam-
taka af ýmsu tagi. Allt eru þetta
stjórnmálalegir áhrifavaldar, sem
hver um sig eða e.t.v. öllu heldur
allir saman, veita straumum þjóðfé-
lagsins - bæði skoðunum og fjár-
munum - í farvegi sem leiða af sér
þjóðfélagsþróun í tímans rás og
móta stöðu samfélagsins á hveijum
tíma.
Undanfarna áratugi hefur ýmis-
legt markvert áunnist hérlendis
undir leiðsögn þessara stjórnmála-
legu áhrifavalda, en það hafa einn-
ig gríðarleg tækifæri glatast. Með
það í höndum sem þjóðin hefur
haft úr að spila þessa áratugi, hefðu
lífkjör almennings um þessar mund-
ir getað verið miklu betri en nú er
nokkur kostur. Miklum fjármunum
hefur verið sóað með ýmsum hætti,
mikil verðmæti hafa verið fest í
óarðbærum eignum og ýmis þróun
í samfélaginu hefur verið beinlínis
neikvæð fyrir framtíðarlíf og -af-
komu fólks í landinu.
Það þjónar engum tilgangi að
horfa um öxl eftir sökudólgum í
þessu sambandi. Greining á liðnum
Hvað þarf til að jarðveg-
ur atvinnulífsins sé
þannig að gamlar og
nýjar liljur vallarins í
atvinnulífinu geti dafn-
að og dregið okkur út
úr þeirri vesöld sem at-
vinnulífið hefur ratað í?
spyr Jón Signrðsson,
og leggur fram drög að
stjórnmálastefnu í
nokkrum mikilsverðum
málum þjóðfélagsins.
tíma að þessu leyti getur einungis
þjónað tilgangi að hún kenni eitt-
hvað um mistök og orsakir þeirra,
sem kemur í veg fyrir að þau verði
endurtekin.
Fyrir þjóðfélagið, hagsmuni þess
sem heildar og borgaranna hvers
um sig er það hins vegar raunsæ
greining á stöðu mála um þessar
mundir og marksetning og sýn til
framtíðar sem höfuðmáli skiptir.
Það sem hér fer á eftir eru drög
að slíkri greiningu að brýnum mark-
miðum á mikilvægum sviðum þjóð-
lífsins og leiðum til að ná þeim
markmiðum. Þess er freistað að
gera skrifin þannig úr garði að
hver sem er geti tileinkað sér þau
og mótað sér skoðanir á þeim, en
ekki einungis þeir áhrifavaldar sem
skilgreindir voru hér að framan.
Það eru oftast, þegar upp er staðið,
ríkjandi viðhorf meðal almennings,
sem úrslitum ráða um hvernig mál-
efnum samfélagsins er ráðið, a.m.k.
ef almenningur lætur málefni sig
einhveiju varða.
Skrifin eru jafnframt tilraun til
að móta lausnir á aðsteðjandi
vandamálum, sem nú eru brýnni
en nokkru sinni og við höfum leyft
„Hver uppsveifla í sjávarútvegi síðustu 20-30 árin hefur verið
ný martröð fyrir aðrar atvinnugreinár í landinu."
Jón Sigurðsson.
okkur að flýja undan. Skrifarinn
er öldungis sannfærður um að þessi
vandamál verða ekki leyst nema
allir þeir áhrifavaldar, sem nefndir
voru hér að framan, sameinist til
átaka til að ná þeim markmiðum
sem þjóðin getur sætt sig við til
lausnar.
Einkenni stöðunnar hér og nú
Fyrir röskum þijátíu árum voru
nokkrir erlendir sérfræðingar
fengnir til þess á vegum OECD í
París, sem þá mun raunar hafa
verið skammstafað OEEC, að gera
úttekt á íslensku efnahagslífi. Þess-
ir sérfræðingar komust að þeirri
niðurstöðu, ef rétt er munað, að í
landinu þyrftu að verða til á næstu
20-30 árum frá þeim tíma, nálægt
20.000 ný störf, ekki hvað síst í
iðnaði.
Við vitum, að þetta gerðist ekki
og ef við íhugum hvað varð um
allt þetta fólk er nærri sanni að
mjög stóran hluta þess höfum við
sent í skóla með misjöfnum árangri,
en mikinn íjölda í þjónustugreinar,
ekki hvað síst hjá hinu opinbera.
Hlutfall fólks í þjónustugreinum
hérlendis er þó enn allmiklu lægra
en í löndum sem við almennt berum
okkur saman við.
Að því er varðar fjölgun skóla-
fólks sem lausn á þörfínni fyrir at-
vinnutækifæri var hún ekki aðeins
dýr. Hún getur verið verðmæt í
betri þekkingu fólks, en umfram
allt er hún þó tímabundin. Það sem
nú er að gerast er að hluta að skól-
arnir eru farnir að skila álíka mörg-
um og þeir taka við og enn er uppi
sama spáin og fyrir 30 árum, að á
næsta áratug eða svo þurfi að búa
til atvinnutækifæri fyrir tugi þús-
unda manna.
Þetta er að nokkru það verkefni
sem hér er reynt að greina.
Byijum á að greina nokkur ein-
kenni þeirra vandamála, sem þjóðin
sem heild, hópar innan þeirrar
heildar og fjölmargir einstaklingar
eiga við að fást um þessar mundir.
* Mikill ljöldi fólks er atvinnu-
laus og engin raunveruleg teikn eru
í augsýn, sem gefa til kynna nýjan
lífskraft í atvinnulífi, sem kallar
eftir starfskröftum þessa fólks.
* Mikill fjöldi fólks - ekki aðeins
hinir atvinnulausu og láglaunafólk,
heldur líka fólk með allgóðar tekjur
- er í fjárhagskreppu, of oft vegna
óaðgæslu í fjármálum og þar með
mikilla skulda sem fólk hefur tekið
á sig, en jafnframt vegna hárrar
vaxtabyrði af þeim skuldum. Sama
máli gegnir um fjölda fyrirtækja,
smárra og stórra, sem borið hafa
þunga, innlenda vaxtabyrði.
* Mikilvægar greinar í iðnaði
hafa stórlega dregist saman á und-
anförnum árum og áratugum. Sum-
ar þeirra hafa þegar nánast lagst
af. Aðrar hafa verið þessi misserin
á mörkum lífs og dauða, svo sem
skipasmíði og skipaviðgerðir og
skinnaiðnaður svo einungis tvö
dæmi séu nefnd af mörgum.
* Með sárafáum undantekning-
um, sem einungis sanna regluna,
hefur nýr útflutningsiðnaður ekki
þróast í landinu undanfarna áratugi
og vissar greinar hans beinlínis
dregist saman.
* Ferðaþjónustahefurveriðmik-
ilvægur vaxtarbroddur í hagþróun
síðustu ára, enda mikill árlegur
vöxtur í aðstreymi erlendra ferða-
manna til landsins. Þetta hefur þó
ekki gerst án vaxtarverkja því að
þar örlar á offjárfestingu í óraun-
særri bjartsýni og stór hótel hafa
Ient í eigu banka sem lánuðu til
þeirra fé og töpuðu því að hluta.
Og víst er að hátt verðlag hefur
haldið aftur af vexti þessarar grein-
ar.
* Landbúnaður er á hægri ferð
inn í einhveija gerð markaðs-
tengsla, þótt enn sé langt í land,
að tímabært þyki að fara með mál-
efni hans eins og um hvern annan
atvinnurekstur sé að ræða.
* Útgerð og fiskvinnsla, eins og
raunar fleiri atvinnugreinar í land-
inu, bera með sér einkenni vernd-
aðrar atvinnugreinar með stórkost-
lega offjárfestingu í tækjum, bún-