Morgunblaðið - 17.07.1994, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 17. JÚLÍ 1994 25- ,
SKOÐUIM
aði og húsum hvar sem litast er um
í landinu, jafnvel miðað við þann
afla úr sjó, sem einu sinni var, hvað
þá nú. Af sjálfu sér leiðir að afkoma
fyrirtækja í þessum greinum er
mjög slæm, nema þeirra sem stjórn-
að hefur verið af fyrirhyggju, út-
sjónarsemi og raunsæi, þannig að
þeim hefur nýst fyrirgreiðsla hins
opinbera við greinina. Stjórnmála-
áhrif þessarar greinar, ekki síður
en landbúnaðar, hafa verið og eru
þjóðinni dýr.
* Staða útvegsins og stjómmála-
áhrif hans og svo harðdrægni sjó-
manna lýsa sér meðal annars í því,
að laun verkamanna til sjós eru
margföld á við lægstu laun verka-
manna í iðjurekstri í landi, þ. á m.
í fiskvinnslu. Laun til sjós, þar á
meðal við fískvinnslu á hafí úti, em
þar á ofan niðurgreidd úr ríkissjóði
með skattaívilnunum.
* Samskipti aðila á vinnumark-
aði hafa undanfama áratugi og allt
fram á síðustu ár ráðist án þess
að umtalsvert tillit væri tekið til
greiðslugetu eða afkomu atvinnu-
rekstrar eða opinberra aðila. Kjörin
vom jafnan bætt einhveijum árum
áður en efnahagslífið í rauninni
fékk risið undir þeim og samstaða
var ekki um að hygla þeim sem
minnst bám úr býtum. Þessi aðferð
kom launþegum ekki að sök meðan
þenslan sá þeim fyrir störfum sem
misstu vinnuna þegar atvinnurekst-
ur leið undir lok. Núna em lengri
tíma áhrif þessarar aðferðar komin
í ljós í atvinnuleysinu.
* Áhrifavaldar í samfélaginu,
sem fínna sig í aðstöðu til, taka
einstök mikilvæg fyrirtæki, at-
vinnugreinar og opinbera þjónustu
í gíslingu til að knýjá fram vilja
sinn um kjaramál, án tillits til nokk-
urs annars.
* Halli ríkissjóðs er mikill og
hefur verið viðvarandi lengst af
röska tvo áratugi, þannig að skuld-
ir ríkissjóðs og ríkisstofnana hafa
hækkað nánast linnulaust og meir
en tífaldast á þeim tíma sem liðinn
er frá 1971. Hin mikla og vaxandi
iánsfjárþörf ríkissjóðs, sem í aukn-
um mæli var hin síðustu ár beint
að innlendum lánamarkaði, hefur
gefíð fjárfestum - ekki síst lífeyris-
sjóðum - færi á að stórhækka
ávöxtun fjármuna sinna. Vegna
ónógs peningalegs spamaðar hefur
afleiðingin verið stórhækkuð vaxta-
byrði allra skuldara í landinu.
* Ríkið hefur undanfarna ára-
tugi fjárfest tugi milljarða króna í
langskólagöngu þúsunda ungra ís-
iendinga. Þessi árin á þessi fjárfest-
ing í vaxandi mæli að vera að skila
arði í þjóðlífinu. Þá ber svo við að
kyrrstaðan í atvinnulífínu og aðhald
að opinberri starfsemi valda því að
vaxandi fjöldi þessa fólks finnur sér
ekki störf við hæfi og sest að erlend-
is eftir langt og dýrt nám. Oft er
þar um að ræða þá sem eru snjall-
astir og best menntaðir.
Upptalning af þessu tagi gæti
verið lengri, en hér verður staðar
numið.
Ástæður þeirrar stöðu mála í
ýmsum greinum, sem hér hefur
verið drepið á, eru það sem áhrifa-
valdamir í þjóðfélaginu hafa af
góðum hug eða glópsku gert eða
ekki gert eftir atvikum. Minnst af
því er háð nokkmm tilviljunum eins
og veðurfari eða sjávarafla. Þessi
atriði em þess vegna einfaldlega
viðfangsefni eða vandamál til að
greina og leysa með hliðsjón af
þeim meginmarkmiðum sem geta
orðið almennt viðurkennd í samfé-
laginu sem eftirsóknarverður hluti
af framtíðarsýn þess.
Hlutverk stjórnmálamanna
Stjómmálamenn, sem bjóða sig
fram og em kosnir til að hafa for-
ystu um að móta og setja samfélag-
inu markmið, eiga að sannfæra al-
menning um ágæti þeirra markmiða
og leiða hann í áttina að þeim.
Þeim ber einnig að hafa forystu um
að greina vandamál samfélagsins
og leysa þau með þeim hætti sem
meiri hluti borgaranna sættir sig
við.
Þetta er flókið og vandasamt
„En hvuó þorf þó til oð ollor
oðror greinor atvinnulífsins
geti samhliðo úiveginum
voxið til oð toko við því
fólki, sem nú leitor ón
órongurs oð störfum og þó
ekki síður þeim þúsundum
sem innlendir og erlendir
skólor munu skilo í voxondi
mæli inn ó vinnumorkoðinn
ú komondi órum?"
starf, ekki síst hina síðari áratugi,
þegar áhrifavöldunum í þjóðfélag-
inu hefur fjölgað og þeim vaxið fisk-
ur um hrygg, jafnvel svo að sumum
þeirra líðst að beita samfélagið yfír-
gangi í krafti aðstöðu sinnar eða
einfaldlega ofbeldis.
Forystumenn í stjórnmálum sem
vilja rísa undir því nafni verða að
sinna þessum verkum. Þeir verða
að beita sér og þeirri aðstoð og
meðulum sem þeim eru tiltæk til
að móta sýn til framtíðar og nýta
aðgang sinn að fjölmiðlum til að
fara fyrir almenningi til að sameina
hann um slíka framtíðarsýn. Þetta
er mikilvægt ekki síður en hin sí-
felldu og sjálfgefnu átök við hvers-
dagsmálin smá og stór.
Onóg framtíðarsýn fyrir samfé-
lagið og ómarkviss og ósamstæð
aðkoma hinna stjómmálalegu
áhrifavalda að ýmsum þeim vanda-
málum sem stuttlega voru rakin
hér að framan eru á góðum vegi
með að tæra undirstöðuna undan
viðunandi og mannsæmandi mann-
lífí í þessu landi. Undanhaldið er
fyrir löngu hafið og það er mikil
skammsýni ásamt með oftrú á
þorskinn ef menn halda að hann
einn sé sú undirstaða sem vantar
um þessar mundir.
í hnotskum emm við að fást hér
við markmiðið sem svo oft og viða
hefur verið sett fram um að allir
borgarar samfélagsins, sem til þess
eru færir, geti haft atvinnu við
hæfí til að framfleyta sér og sínum.
Því markmiði hefur undanfarna
áratugi ekki tekist að ná nema við
sífellda þenslu- og verðbólguþróun,
stórskaðlega fyrir allt atvinnulíf og
af því súpum við seyðið núna. Við
höfum í raun allan þennan tíma
keypt okkur stundarfrið frá at-
vinnuleysinu með sífelldri skulda-
söfnun og fjárfestingu í miklu af
óarðbærum eignum.
Að því kom að nægilega margir
af áhrifavöldunum i samfélaginu
sáu að lengra varð ekki haldið á
þessari braut. Þeim var ljóst að
undirstaðan undir talsverðum hluta
efnahagsstarfseminnar var fölsk og
stóðst ekki til lengdar. Verðbólg-
unni var eytt, þenslan hvarf og í
kjölfarið fór samdráttur sem að
hluta átti rætur sínar til sjávarins
en ekki síður í atvinnugreinum í
landi. Þar með var víðtækt atvinnu-
leysi komið til sögunnar.
En hver er sú sýn til framtíðar,
sem líkleg er til að snúa samfélag-
inu af þessari hættulegu braut og
hver er sá lærdómur sem við neyð-
umst til að draga af þeirri leið sem
við höfum gengið undanfarna ára-
tugi?
Marksetning
Upptalningin og greiningin hér
að framan gefur.til kynna að tvö
markmið séu mikilvægust fyrir
stjórnmálamenn að móta og ein-
henda sér í að ná:
- að hrekja vexti í landinu niður
í neðstu möguleg mörk og
- að mynda þann jarðveg sem
þarf til þess að atvinnurekstur í
landinu, til lands ekki síður en til
sjávar, geti verið blómlegur og vax-
andi.
Fyrra markmiðið hefur þann tví-
þætta tilgang að létta undir með
skuldugum borgurum samfélagsins
og þá ekki síður með atvinnu-
rekstri og hvetja hann til arðsamrar
fjárfestingar.
Síðara markmiðið þarf að fela í
sér framtíðarsýn sem fólk getur
trúað á um batnandi tíma, eftir-
spum eftir starfskröftum fólks og
þar með viðunandi atvinnustig.
Þessi tvö mikilvægu markmið og
leiðirnar að þeim verða nú rædd
nánar.
Lágmarksvextir
Við núverandi aðstæður verður
þessu markmiði ekki náð nema
hallarekstrinum á ríkissjóði sé eytt
og niðurgreiðsla á skuldum hans
hafín hægt, en örugglega. Að því
marki sem stjómmálaforystumenn
á Alþingi treystast ekki til að draga
úr ríkisútgjöldum ber þeim að
hækka skatta til að ná ofangreindu
marki. Höfundur þessa skjals telur
flatan skatt á allar tekjur án per-
sónuafsláttar á undan álagningu
venjulegs tekjuskatts, vera sann-
gjarnastan í þessu sambandi. Sára-
fá prósent af slíkum skatti mundu
skila þeim tekjum sem kynni að
vera þörf fyrir.
Lækkun vaxta að undanförnu er
markverð, en hún á sér stað þrátt
fyrir ríkissjóðshallann og er í raun
afrakstur stöðnunarinnar og kreppu
í atvinnulífi og tilbúinnar aukningar
peningamagns.
Ávöxturinn af eyðingu halla á rík-
issjóði er að sparendur og fjár-
magnseigendur, ekki síst lífeyris-
sjóðir, stæðu andspænis því, að
framboð fjármagns væri orðið miklu
meira en eftirspurn og vextir myndu
þar með lækka niður í mögulegt
lágmark, væntanlega eitthvað neðan
við fáanlega ávöxtun erlendis. Þann-
ig fengju skuldugir skattgreiðendur
að einhveiju marki til baka þá auknu
skattbyrði sem á þá væri lögð, kæmi
til skattahækkunar, og jafnvel meira
til. í leiðinni mundi allur atvinnu-
rekstur, sem nú er fjármagnaður
með innlendum lánum, bæta hag
sinn sem vaxtalækkuninni nemur
og þá eftir atvikum geta minnkað
tap, aukið hagnað, hækkað kaup
og/eða lækkað verðlag. Hliðaráhrif
af þessu væru einnig að tekjuskatt-
lagning fjármagnstekna yrði ekki
eins brýnt verkefni og verið hefur
og fjárfesting í hlutafé yrði að til-
tölu mjög fýsileg og gæfi færi á að
bæta eiginfjárstöðu fyrirtækja með
þeim hætti.
Það er vert að árétta að til að
ná þessu marki er Iækkun ríkisút-
gjalda mun ákjósanlegri en skatt-
lagning, en markinu verður skilyrð-
islaust að ná. Það hjálpar i þessu
sambandi að vaxtalækkunin veldur
sjálfkrafa lækkun á vaxtagjöldum
ríkisins og minnkar þar með þörfina
fyrir skattlagningu.
Vöxtur í atvinnulíf
Atvinnustig hér á landi verður
ekki viðunandi til frambúðar, nema
allir áhrifavaldar samfélagsins og
þá jafnframt allur almenningur
sættist á að atvinnurekstur sé
a.m.k. lengst af blómlegur og í
vexti. Til þess þurfa fyrirtækin að
jafnaði að hagnast hæfílega og fá
færi á að byggja upp fjárhagslega
burði sína til að geta mætt venjuleg-
um sveiflum í viðskiptum án vand-
ræða. Umhverfí atvinnufyrirtækj-
anna þarf að vera stöðugt og fyrir-
sjáanlegt, svo að stjórnendur þeirra
geti skipulagt gerðir sínar til lengri
tíma.
Það séreinkenni íslensks atvinnu-
lífs sem truflar þessa mynd eru
sveiflur til sjávarins, bæði í afla og
verðlagi afurða. Hvorugt verður við
ráðið. Þessar sveiflur þarf efna-
hagslífið að megna að deyfa, þegar
þær ríða yfír. I reynd hafa gerðir,
aðgerðajgysi og/eða tímasetningar
á ákvörðunum ýmissa áhrifavalda
á liðnum áratugum of oft magnað
þessar sveiflur og því aukið á vand-
ræðin sem þær óhjákvæmilega
valda.
En hvað sem því líður er ætíð
grundvallarmunur á verðmætum
þeirra afkasta sem útvegurinn get-
ur skilað með nútímabúnaði og
verðmætum þeirra afkasta sem at-
vinnugreinar í landi geta skilað.
Fyrir 1970 var þessi mismunur um
áratugi jafnaður með mjög háum
tollum á innflutta vöru, en eftir því
sem þeir tollar hafa lækkað og að
verulegu leyti fallið niður, hefur
orðið sífellt ljósara, hvernig at-
vinnureksturinn til landsins getur
ekki verið blómlegur við aðstæður
sem geta dugað útveginum til
þokkalegrar afkomu.
Aflagjald frá útveginum til þjóð-
arinnar fyrir afnot af hinni sameig-
inlegu auðlind hennar í hafínu, er
þess vegna ekki fyrst og fremst það
sanngimismál sem það er heldur
forsenda fyrir því að búa megi
næstum öllum öðrum atvinnugrein-
um í landinu viðunandi jarðveg til
blómlegs og þróttmikils vaxtar.
Grunnþættir leiðarinnar til að
búa til þessa aðstöðu fyrir vöxt
atvinnugreinanna í landi eru:
1. Stórfelld gengisfelling krón-
unnar, t.d. 20%.
2. Sá tekjuauki útgerðar og fisk-
vinnslu sem af gengisfellingunni
mundi leiða, umfram það sem hæfi-
lega skuldsett og vel rekin fyrir-
tæki þyrftu til að mæta hækkuðum
vöxtum og afborgunum af erlend-
um skuldum og erlendum aðföng-
um, yrði tekinn í ríkissjóð sem afla-
gjald af hveiju tonni sjávarafla,
deilt út eftir verðmæti og afla-
magni t.d. miðað við komandi fisk-
veiðiár. Ákjósanlegast væri að afla-
gjald yrði til á uppboðsmarkaði, þar
sem þeir sem hagkvæmast gera út
mundu þá sjálfkrafa ákveða verðið
sem þeir sæju sér fært að greiða.
Þannig mundi væntanlega hlutur
þeirrar útgerðar og fiskvinnslu, sem
setjandi er á, ekki rýrna og raunar
batna hjá þeim sem fást við full-
vinnslu sjávarafla, en sjómenn gætu
haldið sínu í samanburði við land-
verkafólk.
3. Tekjum ríkissjóðs af aflagjaldi
væri varið til að lækka virðisauka-
skatt og vega þannig á móti verð-
lagsáhrifum innanlands af gengis-
fellingunni, jafnframt því sem eins
þreps virðisaukaskattur væri inn-
leiddur að nýju.
4. Það rými sem hinar nýju geng-
isforsendur myndu gefa öllum út-
flutnings- og samkeppnisgreinum
iðnaðar, ferðaþjónustu og öllum
þeim greinum öðrum sem taldar eru
upp hér að framan mundi nýtast
með margvíslegum hætti. Atvinnu-
greinar, sem hangið hafa á horri-
minni, gætu blómstrað. Fjöldi at-
vinnugreina mundi stórlega bæta
samkeppnisstöðu sína, bæta nýt-
ingu framleiðslutækja, geta lækkað
verð og í fyllingu tímans hækkað
þau lágu laun sem margar þeirra
greiða af illri nauðsyn. Eftirspurn
eftir vinnuafli ætti að aukast og
það ætti sjálfkrafa að hafa áhrif á
atvinnustig og siðar launastig í
ýmsum greinum, en aðgerðimar
mættu hins vegar ekki leiða til al-
mennra kauphækkana. Þær mundu
um sinn rýra kjör um fáein prósent
hjá þeim sem hafa vinnu. Það væri
framlag þeirra til að búa til atvinnu
handa hinum. Áherslan ætti að
liggja á því að lækka verðlag þar
sem þess er kostur fremur en að
hækka kaupgjald.
5. Eftir því sem hagkvæmni -
skipulagsbreytinga í sjávarútvegi
færi að skila sér og afli að aukast
yrði aflagjaldið honum léttbærara
og hagnaður þar mundi vaxa. Með
vaxandi veiðiheimildum myndu
tekjur af veiðileyfagjaldi aukast.
Uppboðsfyrirkomulag á veiðileyfum
mundi sjálfkrafa eyða þeim mikla
ókosti núverandi fískveiðistjórnun-
ar að ungir dugnaðannenn komast
ekki inn í útgerðina nema til að róa
á smábátum. Sagan kennir okkur
að útgerðin þarf á slíkri endumýjuri^ ~
að halda. Tekjuaukinn af aflagjald-
inu mundi þar á ofan gefa færi á
lækkun annarra skatta til ríkisins,
bæði beinna og óbeinna, enda er
grisjun í fjölskrúðugum skógi tekju-
öflunar ríkisins orðin löngu tíma-
bær.
Lokaorð
Að öllu samanlögðu verður að
telja afar líklegt að sú nýja veröld
viðskiptalífs og atvinnurekstrar á
íslandi sem aðgerðir af þessu tagi
myndu skapa gæfi þjóðinni færi á
að snúa inn á braut vaxtar og vel-
gengni S stað þess undanhalds sem
sett hefur mark sitt á þjóðlífíð
ekki síst atvinnulífíð nú um alllanga
hríð. Eins og sakir standa er ekk-
ert sem bendir til annars en áfram-
haldandi undanhalds, sem rýra mun
lífskjörin hægt en örugglega. Þær
aðgerðir sem hér era viðraðar
mundu líka rýra lifskjör lítillega til
skemmri tíma, en jafnframt fela í
sér góða von um betri tíð.
En til þess að þetta geti gengið,
þurfa allir áhrifavaldar samfélags-
ins að snúa bökum saman og taka
á i sameiningu. Hráskinnaleikur^
sérhagsmunamanna má ekki hafa
yfírhöndina í aðkomu hinna ýmsu
áhrifaaðila að málinu og vel má
vera að einhveijar heilagar kýr
verði að þola niðurskurð.
Átök Sturlungaaldar fyrr á tíð
leiddu til þess að við glötuðum á
þeim tima sjálfstæði okkar til Nor-
egskonunga. Átök hinnar nýju
Sturlungaaldar sem við nú lifum
mega ekki leiða til þess að við glöt-
um efnahagslegu sjálfstæði okkar,
sem við eram á góðum vegi með
að gera undir sameiginlegri forsjá
áhrifavalda samfélagsins eins og
henni hefur verið háttað undan-
farna áratugi. Stöðnunin og at-
vinnuleysið era til vitnis um það. gg
Hér er því þörf sameiginlegra og
samhæfðra átaka sem eiga að geta
borið ríkulegan ávöxt eftir því sem
tímar líða.
Hvað sem ágæti þessara hugleið-
inga líður, hefur umræðan um at-
vinnuleysið verið svo steingeld að
það er nauðsynlegt að reyna að
beina henni að grandvallaratriðum
eins og þeim sem hér hafa verið
rædd. Og hver era svo þau grund-
vallaratriði í stuttu máli:
* Að við höfum búið atvinnuleys-
ið til sjálf með okkar eigin gerðum,
* að upp úr því fari megi kom-
ast með minni háttar fómum um
stundarsakir,
* að enn lækkaðir vextir séu lyk-
ilatriði í þeirri aðgerð,
* að liður í lausn vandans sé
álagning aflagjalds, sem jafnframt
skapar nýjan og fijóan jarðveg fyr-
ir næstum allar atvinnugreinar til
landsins og
*r"að slíkt aflagjald breyti í engu
stöðu útvegsins. Raunar mundi það
bæta stöðu hans að því er varðar
veiðar utan fiskveiðilögsögunnar,
sem að sjálfsögðu væru lausar und-
an slíku gjaldi.
Lausn af þessu tagi hefur áður _
verið viðruð af ýmsum mönnum,
en ekki verið vandlega skoðuð og
metin eins og tilefni er til.
Höfundur er lögfræðingur og
framkvæmdastjóri íslenska
járnblendifélagsins hf.