Morgunblaðið - 21.04.1998, Blaðsíða 41

MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
ÞRIÐJUDAGUR 21. APRÍL 1998 41 £
+ Svala Þórisdótt-
ir listmálari
fæddist í Reykjavík
28. júlí 1945. Hún
lést í Washington
D.C. 28. mars síð-
astliðinn. Foreldrar
hennar voru Borg-
hildur Jónsdóttir, f.
3.4. 1912, d. 19.12.
1997, og Þórir
Baldvinsson, arki-
tekt, f. 20.11. 1901,
d. 3.10. 1986. Svala
ólst upp í vesturbæ
Reykjavíkur ásamt
systkinum sínum
Hrafni, f. 10.6. 1935, deildar-
stjóra hjá NATO í Brussel,
kvæntur Guðrúnu Bjarnadótt-
ur, og Beru, f. 1.10. 1938,
menntaskólakennara í Reykja-
vík, gift Nirði P. Njarðvík pró-
fessor.
Svala giftist 3.2. 1970 John
Ritch, f. 13.3. 1943, deildar-
stjóra hjá þjóðþingi Bandaríkj-
Nú er ævintýri lokið. Að minnsta
kosti að því leyti sem ævintýrum
lýkur hérna megin grafar. Ekki æv-
intýri um stúlku sem eignaðist prins
og hálft konungsríki í ytri skilningi,
heldur ævintýri sem fólst í því að
lifa að miklu leyti í ævintýri, sjálf-
sköpuðu ævintýri. Því að Svala lifði
ekki síður í hugarheimi sínum en
hinum sýnilega heimi. Hins vegar
gerði hún hugarheim sinn öðrum
sýnilegan í myndum sínum.
Þessi tilhneiging kom snemma
fram. Þegar Svala var lítil telpa,
breytti hún sér til að mynda einu
sinni í kött og ansaði ekki með öðru
en mjálmi, hvernig sem til hennar
vai’ talað. Og óttaðist mjög að stigið
yrði á rófuna á henni. Það tók tals-
verðan tíma að telja hana á að snúa
aftur til mannheima. Hún gleypti
líka í sig ævintýrin í 1001 nótt, þar
sem máttur ímyndunaraflsins er
töfraður úr litlum lampa. Því lærði
hún á bamsaldri að ekkert væri því
til fyrirstöðu að vippa sér yfir á til-
verustig hugarheimsins þar sem
engin takmörk eru, utan þau sem
hugurinn setur sjálfur.
I gagnfræðaskóla var teikni-
kennari hennar Kristinn Pétursson
listmálari, ljúfur maður en vandlát-
ur á listræna ögun. Hann sá fljótt
hvað bjó í Svölu og örvaði hana til
myndlistar og gaf henni 10 í ein-
kunn, sem hann sagði mér þá að
hann hefði aldrei gert fyrr. Hann
bætti því við, að auðvitað vissi hann
ekki hvort hún ætti það fyllilega
skilið. En ef það gæti stuðlað að því
að hún helgaði sig myndlistinni, þá
ætti hún það áreiðanlega skilið. Og
það gerði Svala. Hún settist að vísu
í þriðja bekk í MR að loknu lands-
prófi, en hætti því námi eftir þann
vetur og fór þess í stað í Handíða-
og myndlistarskólann í Reykjavík.
Að loknu prófi þaðan fór hún fyrst
til Lundúna og síðan í hinn virðu-
lega háskóla í Oxford, þar sem hún
hlaut stranga leiðsögn í Ruskin
School of Art um þriggja ára skeið.
Þar kynntist hún einnig fyrri manni
sínum, Bandaríkjamanninum John
Ritch, sem var Rhodes-styrkþegi.
Með honum fluttist hún til Was-
hington árið 1970 og bjó þar æ síð-
an, en í upphafi hjónabands þeirra
dvöldust þau um hríð í Seoul í Suð-
ur-Kóreu.
Svala hélt einungis tvær einka-
sýningar á Islandi. Sú fyrri var í
Unuhúsi hjá Ragnari í Smára að
loknu pófi frá Oxford 1968 og voru
þær myndir árangur námsáranna.
En að lokinni Kóreudvölinni sýndi
hún myndir þaðan í Norræna hús-
inu, og kom þá fram sem fullsköpuð
listakona. Þetta voru allt svart-hvít-
ar tússmyndir á austurlenskan hrís-
grjónapappír, og einkenndust af
raunsæi. Það er engu líkara en hinn
framandi heimur Austur-Asíu hafi
kallað á slík viðbrögð, sem annars
hafa ekki einkennt list hennar. En
anna í Washington,
þau slitu samvistir.
Hinn 8.10. 1981
giftist hún Melhem
Salman, f. 19.2.
1944, í Líbanon,
hagfræðingi, deild-
arstjóra hjá Al-
þjóðabankanum f
Washington. Sonur
þeirra er Daoud, f.
15.6. 1983.
Svala stundaði
nám við Handíða-
og myndlistaskól-
ann í Reykjavík,
síðar eitt ár við Sir
John Cass School of Art í
London og við Oxford Uni-
versity Ruskin School of Art
1965-1968. Árið 1970 fluttist
Svala til Washington D.C. og
bjó þar æ síðan.
Minningarathöfn um Svölu
fer fram í Neskirkju í dag,
þriðjudaginn 21. aprfl, og hefst
athöfnin klukkan 16.
þessi túlkun á mannlífi í Seoul ber
jafnframt vitni um innlifunarhæfni
Svölu og næman lífsskilning. Það er
einkum fyrir þessar tvær sýningar
sem Svala er kunn sem listmálari
hér á landi, og svo fyrir nokkrar
mannamyndir. Frægust þeirra er
án efa myndin af Bjama Benedikts-
syni, sem löngum prýddi Höfða, og
fór með sjónvarpssýningum um all-
an heim á fundi þeirra Reagans og
Gorbasjoffs. En auk þess málaði
hún myndir af Geir Hallgrímssyni,
Jónasi Jónssyni frá Hriflu og Geor-
ge McGovem, forsetaframbjóðanda
demókrata í Bandaríkjunum 1972,
svo að dæmi séu nefnd.
Eftir að Svala fluttist til Was-
hington urðu tengslin heim strjálli,
og ekki eins auðvelt að fylgjast með
ferli hennar. Hún kom þó oft heim
að sumarlagi og hafði mikla unun af
því að ferðast um landið, njóta feg-
urðar þess og ekki síður þess and-
lega styrks sem við finnum svo oft í
nánum tengslum við íslenska nátt-
úra. Sérstakt dálæti hafði hún á
Skaftafelli og Öræfasveit, enda
óvíða meiri tign að finna.
A þessum áram var þó eins og
þörf hennar fyrir að tjá hug sinn í
myndum hefði minnkað, og talsvert
löng hlé urðu á myndlistarstarfi
hennar, sem þó einkenndist af
skorpum inn á milli. Og myndir
sýndi hún annað slagið í Was-
hington, bæði á einkasýningum og
með öðram. Þessar myndir vora oft
skrautlegar, „dekóratífar", en báru
vott um mikið ímyndunarafl.
Bandarískur gagnrýnandi komst
svo að orði að verk hennar væra
„influenced by the ecstatic" - sem
ekki er alveg auðvelt að þýða, en
mætti segja að einkenndust af and-
legri ákefð eða sterkum hughrifum.
Og í dánarfregn um hana sem birt-
ist í Washington Post var sagt að
myndir hennar birtu „otherworldly
being in distinctive surroundings"
eða verar úr öðram heimi í áþreif-
anlegu umhverfi. Ekki er ég viss
um að ég geti alls kostar tekið undir
það að öðra leyti en því, að hún
reyndi að gera öðram hugarheim
sinn sýnilegan og áþreifanlegan.
Árið 1981 giftist Svala Melhem
Salman, eignaðist með honum son-
inn Daoud 1983 og fann þá hamingju
sem aftur dró úr sköpunarþörf
hennar um skeið, þótt hún málaði
vitaskuld áfram, en með alllöngum
hléum. En segja má að þriðja og
þýðingarmesta tímabil í myndlist
hennar hafi hafist er hún kenndi
þess sjúkdóms er dró hana til dauða,
brjóstakrabbameinsins, fyrir tæpum
fimm áram. Við það breyttist allt.
Hún gekkst undir mjög eriSða lækn-
ismeðferð sem reyndi afar mikið á
líkamlegt og andlegt þrek um leið
og hún gerði sér smám saman grein
fyrir því að endalok lífsins væra
ekki langt undan. Og þá var eins og
brytist fram öll sú sköpunarþörf og
sköpunarmáttur er bjó innra með
henni. Og myndimar breyttust. Enn
komu til hennar sýnir úr innri ver-
öld, er hún málaði af mikilli um-
hyggju og ást, en einnig komu til
hennar myndir sem vora miklu ein-
faldari í formi en um leið dýpri í
skilningi en áður. Og undir lokin
málaði hún litlar myndh’ úr sjúk-
dóminum sjálfum, sem birtu á
nístandi hátt erfiðleika læknismeð-
ferðarinnar, en um leið einhvers
konar alltumlykjandi andlegan kær-
leika, sem vonandi er brot af sjálfum
grandvelli lífsins og tilverunnar.
Þannig hélt hún reisn listsköpunar-
innar á stundum þegar margar
manneskjur brotna. Þverrandi lík-
amski’aftm’ líkt og umbreyttist í
æðralausa inm’i orku. Og ég trúi því
að sú orka sé ekki horfin þótt líkami
Svölu sé horfinn í skaut jarðar.
Svala var það sem við köllum
stundum ákafamanneskja. Mann-
eskja með sterkar tilfinningar sem
hún tjáði oft með hástemmdum orð-
um, og dró ekki úr. Hún var því
ekki feimin við að tjá hug sinn og
tilfinningar á opinskáan hátt, stund-
um opinskárri en við eigum að venj-
ast hér á norðlægum slóðum. Hún
sótti um leið inn á við, líkt og
ósjálfrátt og eðlilega fann hún
mýstíska skynjun og mýstíska þörf.
Að ytra formi lagði hún stund á
þessa mýstík eftir aðferðum súfísm-
ans og var í samtökum sem nefnd-
ust Center for Sufism Reoriented
og höfðu mótast af kenningum hins
indverska andlega leiðtoga Atavar
Meher Baba. Reglusystkin hennar
þar sýndu í raun einlægni hugsjóna
sinna. í veikindum Svölu stunduðu
þau hana af ást og umhyggju, og
gengu henni í raun í fjölskyldu stað,
þar sem systkin hennar vora bæði í
annarri heimsálfu. Og slík um-
hyggja vekur vonir um reisn mann-
lífsins í heimi, sem of oft veldur von-
brigðum.
Nú gengur Svala inn í þann heim
sem hún sótti styrk í allt sitt jarð-
neska líf. Inn í þann allsherjarhug,
sem við nefnum ýmsum nöfnum, en
umlykur tilverana í heild. Handa
okkur hér skilur hún eftir hlýja um-
hyggju, stórt bros og dillandi hlátur.
Eg færi Melhem og Daoud inni-
legar samúðarkveðjur á þungbærri
stund.
Njörður P. Njarðvík.
Svala var svo sérstök manneskja
að ég fyllist þakklæti fyrir þann
tíma sem mér auðnaðist að um-
gangast hana. Maður fer til sjúk-
lings með það í huga að hugga, en í
rauninni var það hún sem gaf. Mest
kunni hún að meta fólk sem var
„létt“ í skapi, en sjálf lyfti hún
manni með sinni skemmtUegu
hreinskUnu kímnigáfu.
Svala var aUtaf mikið fyrir að
grinast. Eg sé hana enn þá fyrir
mér á grímuballi með óskaplega
háa, bláa hárkollu en upp úr henni
stóðu tvær fasanafjaðrir. Hún var
glæsileg. Svo þegar Svala veiktist
gekkst hún undh’ margar erfiðar
meðferðir. Hún missti hárið hvað
eftir annað. Samt var hún falleg.
I síðasta skiptið sem ég sá hana,
nokkram dögum áður en hún dó,
sat hún uppi í rúminu á „hospice" í
áköfum samræðum við ættingja
mannsins síns í Líbanon. „Ég elska
ykkur líka,“ var hún að segja, þegar
ég gekk inn. Hún heUsaði mér inni-
lega, sneri sér síðan að Big Mac
samlokunni sem lá á sænginni. Hún
tók stóran bita, saup síðan á
súkkulaðishake frá McDonald’s og
sagði: „Alla ævi hef ég forðast þenn-
an mat af hræðslu við krabbamein."
Svo brosti hún breitt. Maður Svölu,
Melhem, gekk inn í stofuna með
stóran kassa af málarakrít, sem
Svala hafði beðið um. Hún ætlaði að
fara að vinna.
Gaman og alvara vora samtvinn-
uð í viðhorfi þessarar skemmtilegu
konu. Það kemur fram í málverkum
hennar. Ég spurði hana einu sinni
um einhverja vera í einu málverk-
inu: „Svala hvað táknar þetta?“
Hún horfði á mig, glettin á svip og
sagði: „Þetta er „clues“ fyrir áhorf-
andann." Þá vora það vísbendingar
í ráðgátu. En málverk Svölu urðu tU
úr svo frjósömu ímyndunarafli, að
hún var stundum sjálf áhorfandi.
„Þessi vera hlýtur að hafa komið úr
draumi," sagði hún stundum.
Áhrifamest af öUum þeim mótíf-
um sem koma fram í verkum Svölu
eru dyrnar, sem era tU í mörgum
útgáfum, í mismunandi litasamsetn-
ingum. Dymar virðast opnast inn í
annan heim. Á sumum af þessum
myndum er fiðrildi, tákn sálarinnar,
í dyranum.
;,Svala er fugl sem er sjaldgæfur
á Islandi," sagði hún mér einu sinni.
Þá kom upp í huga mínum saga sem
heitir „Hamingjusami prinsinn" og
er eftir Oscar WUde. Hún fjallar um
fugl sem heitir „swallow" á ensku
en svala á íslensku. Ég sagði Svölu
þessa sögu. I stuttu máli er hún
svona:
Lítill fugl fær sér skjól við fætur
gylltrar styttu í miðri borginni.
Þegar fuglinn ætlar að fljúga í
burtu tU heitari landa, segir styttan:
„Svala svala, vertu hjá mér eina
nótt. Gerðu mér greiða."
I þrjár nætur gerir svalan stytt-
unni greiða. Svalan tekur alla gim-
steinana og gullið af styttunni og
gefur fátæku fólki. Svo segir stytt-
an að hún megi loksins fljúga burt,
en þá er kuldinn orðinn svo mikill í
þessari norðlægu borg að svalan
getur ekki lengur flogið. Hún deyr
við fætuma á styttunni. Þá klofnar
hjartað í styttunni af sorg. Styttan
er svo brædd niður, allt nema hjart-
að sem bráðnar ekki. Þeir sem
ganga frá styttunni henda svo
hjartanu og dauða fuglinum á sama
öskuhauginn.
Þá horfir guð niður úr himnaríki
og segir við einn engilinn: „Sæktu
fyrir mig þá tvo hluti sem mér era
dýrmætastir í heiminum." Engillinn
flýgur af stað og kemur aftur eftir
langan tíma. Hann ber í fanginu
klofna hjartað og svöluna. „Þú hef-
ur valið rétt,“ sagði guð. „Og mun
ég hafa hjartað og svöluna mér við
hægri hönd um alla eilífð."
Sólveig Eggerz,
Alexandria, Virginia.
Svala Þórisdóttir hafði flest það
sem prýða má eina konu: hún var
gáfuð og glæsileg, fyndin og
skemmtileg, hjartahlý og hæfileika-
rík, alþjóðaborgari en þó meiri Is-
lendingur en flestir - raunar svo
glæsileg að fólk sneri sér við á göt-
um í heimsborgum eins og Was-
hington og New York þegar það
mætti henni. Hún ólst upp til tvítugs
í rauða húsinu á Fomhaga 25 en
þaðan í frá bjó hún erlendis, fyrst í
Oxford við listnám þar sem hún
kynntist ungum Ameríkana og
glæsilegum, giftist honum og fluttist
til Washington, D.C. Þau John Ritz
bjuggu í Georgetown og áttu mikinn
og litríkan hóp kunningja, einkum
blaðamenn, rithöfunda og aðra lista-
menn. Þetta var gáfað fólk,
skemmtilegt og andríkt, með fingur-
inn við púls amerískra þjóðmála.
Þar varð hún fljótlega eins konar
sálusorgari margra þeirra - hún
varð „Mother Svala“ fyrir þetta há-
spennta lið - því þrátt fyrir ungan
aldur og heimskonulegt yfirbragð
Svölu fúndu menn ósjálfrátt að hún
bjó yfir djúpri lífsvizku sem gott var
að leita til. Á þessum áram bjuggu
þau John eitt ár í Kóreu, og vegna
starfa hans hitti Svala ýmsa frægð-
armenn, t.d. Fidel Castro á Kúbu.
Þótt þetta líf væri að ýmsu leyti
skemmtilegt, átti það ekki við Svölu
til lengdar - til þess var hún of mik-
il „alvöramanneskja“ auk þess sem
lítið tóm vannst til listsköpunar -
og þar kom að þau John skildu.
Seinni maður Svölu er Melhem
Salman, hagfræðingur ættaður frá
Líbanon og starfsmaður Alþjóða-
bankans. Þau Melhem áttu afar vel
skap saman, vora eins konar tví-
burasálir. Og nú fylgdu mjög góð ár
í lífi Svölu, hún eignaðist einkason-
inn Daoud, þau ferðuðust viða og
áttu fjölda vina. En ekki mátti það
endast nema rúman áratug, því fyr-
ir hálfu fimmta ári kenndi Svala
fyrst þess sjúkdóms sem að lokum
dró hana til dauða. Sú barátta var
ótrúlega hörð og stóð að dómi
lækna a.m.k. tveimur áram lengur
en nokkur hefði trúað - þann
grimma slag háði hún vegna Da-
ouds. Enda er missir þeirra Daouds
og Melhems mikill.
Meðan Svala hafði þrek til, reyndi
hún að heimsækja fjölskyldu og vini
á Islandi á hverju sumri. Síðast kom
hún til Islands nú í sumar; þá var
hún mjög veik, en þó fóram við með
henni og Melhem að skoða yfirlits-
sýningu Sverris Haraldssonar,
hennar gamla kennara úr Mynd-
listaskólanum, að Hulduhólum í
Mosfellssveit. Sverrir hafði mikil
áhrif á list Svölu, og ekki síður Bar-
bara Arnason sem var fjölskylduvin-
ur. í Kóreu varð hún og fyrir áhrif-
um af list Austurlanda, svo sem sjá
má í ýmsum verkum hennar sem
hún sýndi hér á landi kringum 1970.
Síðasta skeið sitt sem málari átti
hún í banalegunni þegar hún málaði
einar 50 myndir á 2-3 mánuðum,
mai’gar hverjar mjög magnþrangn-
ar. Þær vora sýndar við miklar und-
irtektir í Washington eftir lát henn-
ar, og vonir standa til að þær verði
sýndar hér heima. Þótt Atlantshafið
væri lengstum milli okkar og Svölu,
vinkonu okkar og frænku, þá finnum
við sárlega að mikið hefur breytzt.
Erfitt er að trúa því að við heyrum
aldrei framar í símanum hennar fal-
legu og tæra íslenzku, ómengaða
eftir rúma þrjá áratugi eriendis, og
einkennandi og smitandi hlátur sem
entist til hinzta dags. Því þrátt fyrir '
miklar raunir og þjáningar lét hún
aldrei æðraorð falla svo við heyrð-
um. Fyrir okkur sem þekktum
Svölu er fráfall hennar á bezta aldri
óbætanlegur mannskaði.
Helga Þórarinsdóttir
og Sigurður Steinþórsson.
Við Islendingar höfum eignast
góðar myndlistarkonur, sem hafa
sest að erlendis, en í raun aldrei
horfið frá okkur, því að verk þeirra
höfum við hjá okkur og þau endur-
spégla þar að auki oft minningu
listamannsins um ísland. Nú kveðj-
um við Svölu Þórisdóttur listmál-
ara, sem andaðist í Washington,
höfuðborg Bandaríkjanna, þar sem
hún hafði búið um árabil með Mel-
hem Salman, eiginmanni sínum, og
Daoud, syni þeirra.
Svala bjó erlendis alla tíð frá því
um miðjan sjöunda áratuginn, þeg-
ar hún hélt til myndlistamáms í
Oxford.
Hingað kom hún þó til lengri og
skemmri dvalar, efndi til sýninga
og vann að listsköpun. Svala málaði
til dæmis myndir af tveimur for-
sætisráðherrum, fóður mínum og
Geir Hallgrímssyni. Þegar hún *
vann að myndinni af föður mínum
sat hann nokkram sinnum fyrir í
vinnustofu hennar. Ég hef stundum
leitt hugann að því atviki, þegar
listakonan unga lifði sig svo inn í
starf sitt, að það leið yfir hana fyrir
framan fyrirmyndina. Þykir mér
sagan sýna tilfinninganæmi Svölu
og hve mjög hún lagði sig fram við
sköpunarstarf sitt. I langvinnum og
erfiðum veikindum sínum notaði
hún hverja stund, sem henni gafst,
til að skapa ný myndverk.
Aðrir era betur hæfir en ég til
þess að leggja faglegt mat á mynd-
verk Svölu, hitt leyfi ég mér að full-
yrða, að annað en listræn viðhorf ^
hafi ráðið, þegar núverandi stjóm-
endur Reykjavíkurborgar ákváðu
að fjarlægja mynd Svölu af foður
mínum úr Höfða. Vakti sú ákvörðun
töluverðar umræður í fjölmiðlum og
réttláta reiði margra á sínum tíma.
Svölu kveðjum við vinir hennar
nú alltof snemma með mikinn sökn-
uð í hjarta. Stundirnar með henni
vora alltaf til ánægju og gleði.
Henni datt margt skemmtilegt í
hug og hikaði ekki við að fram-
kvæma það, ef hún gat. Verk henn-
ar lifa og eiga eftir að veita okkur
gleði og minna okkur á einstæðan '
vin og listamann.
Blessuð sé minning Svölu Þóris-
dóttur.
Björn Bjarnason.
• Fleiri minningargreinar um
Svölu Þórisdóttur Salaman bíöa
birtingar og munu birtast t blaðinu
næstu daga.
SVALA ÞÓRISDÓTTIR
SALMAN