Morgunblaðið - 02.06.1999, Qupperneq 29

MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
MIÐVIKUDAGUR 2. JÚNÍ 1999 29
Aður óþekkt
Auden-ljóð
W.H. Auden Isherwood
London. Morgunblaðið.
Á ÞRIÐJA hundrað
ljóð eftir W.H. Au-
den, mörg hver áður
óþekkt, hafa fundizt í
skjalasafni rithöfund-
arins Christophers
Isherwoods.
Skjalasafnið seldi
málarinn Don
Bachardy, ástmaður
Isherwoods, Hunt-
ington-safninu í Kali-
forníu í fyrri viku og
eru í því bréf, ljóð,
bækur og dagbækur
frá því á þriðja ára-
tugnum og allt til
1986, þegar rithöf-
undurinn féll frá.
í frásögn The Sunday Tele-
graph segir, að skjalasafnið,
sem telur um 2.000 hluti, vai-pi
nýju ljósi á samband Isher-
woods, ekki aðeins við Auden,
heldur og ýmis önnur skáld;
Somerset Maugham, E.M. Forst-
er, J.D. Salinger og Tennessee
Williams þar á meðal. Hann
hefur verið þeim eins konar
lærifaðir í skáldlistinni, sem þeir
hafa leitað til og þegið af leið-
beiningar.
Bachardy, sem nú er á sex-
tugsaldri og viðurkenndur list-
málari, segir, að þar sem Is-
herwood hafl búið nær hálfa öld í
Santa Monica í Kaliforníu hafi
honum fundist fara bezt á því, að
skjalasafnið yrði varðveitt á kali-
fornískum slóðum og þá hefði
Huntington-safnið verið kjörinn
staður til þess.
W. H. Auden kom að minnsta
kosti tvisvar til íslands og skrif-
aði kunna bók, Letters from
Iceland, um fyrri ferð sína.
Blessuð börnin
leika sér
KVIKMYIVÐIR
Stjörnubfó
CRUEL INTENTIONS irk'k
Leikstjórn og handrit: Roger Kumble
eftir skáldsögu Laclos „Les Liaisons
Dangereuses". Aðalhlutverk: Sarah
Michelle Gellar, Ryan Phillippe,
Reese Witherspoon og Selma Blair.
Colombia Pictures 1999.
AUMINGJA stjúpsystkinin Kat-
hryn og Sebastian eru svo rík og
vanrækt, að þau hafa ekkert annað
við tímann að gera en að nota fólk
sem kynferðisleg leikfóng og
henda því í burtu. En það getur
líka orðið leiðigjarnt þegar „verk-
efnin“ era ekki nógu krefjandi.
Sebastian ákveður því að komast
yfir Annette, unga stúlku sem hef-
ur lýst því yfir að hún ætli sér ekki
að missa meydóminn fyrr en hún
hefur fundið sanna ást.
Hollywood hefur undanfarið leit-
að í gnægtabrunn klassískra bók-
mennta til að vinna samtímaung-
lingamyndir eftir, og er t.d. von á
tveimur slíkum byggðum á verkum
Shakespeares: Hamlet og Skassið
tamið. Kvikmyndin Illur ásetning-
ur er hins vegar byggð á átjándu
aldar ritverkinu „Les Liaisons
Dangereuses“ eftir Choderlos de
Laclos, og ku vera fjórða kvik-
myndin gerð eftir þeirri sögu.
Leikstjórinn og handritshöfund-
urinn Kumble fylgir söguþræðin-
um nokkuð stíft eftir, og hefur
komið frönskum aðalsmönnum fyr-
ir í líki forríkra unglinga á Man-
hattan. Það má segja að Kumble
hafi yfirsést ýmislegt misaugljóst
sem bjó í sambandi persóna
Sebastians og Kathrynar í bókinni,
og byggir myndina einungis á kyn-
ferðislega þættinum. Það hefði þó
varla átt við að þessi aumingja van-
ræktu krakkagrey hefðu þróað á
milli sín flókið ástar- haturssam-
band. Mér finnst mun raunsærra
að þau séu ómeðvitað að hefna sín
á því ástleysi sem hefur hrjáð þau
hingað til. Og þegar fyrsta ástin
knýr óvænt dyra verða viðbrögðin
eins og eðhlegt er með varnarlaus-
an ungling svo djúpt sokkinn í af-
neitun og tilfinningalega sjálfs-
vörn.
Myndin er býsna fyndin og
skemmtilega illkvittin, og Kumble
er fundvís á góðar úrlausnir.
Breyttur endirinn hjá honum er
frekar hallærislegur, og hefði mátt
sleppa honum alveg. Kumble er
groddalegur á köflum, og má þá
nefna allt sem snýr að persónunni
Cecile. Bæði atriði sem tengjast
henni og allur leikur Selmu Blair í
þessu hlutverki er yfirmáta
ósmekklegur og eyðileggur mikið
fyrir myndinni. Ljósasti punktur
myndarinnar er hins vegar leik-
konan Reese Witherspoon sem er
bæði heillandi leikkona af náttúr-
unnar hendi, auk þess að vera eðli-
legasta persóna myndarinnar. Þau
Ryan Phillippe og Sarah Michelle
Gellar leika stjúpsystkinin ill-
kvittnu og umkomulausu, og ferst
það ágætlega úr hendi. Ber þó að
forðast að miða þau við Glenn
Close og John Malkovich sem áttu
stórleik í þeirra hlutverkum í út-
gáfu leikstjórans Stephen Frears á
sömu sögu. Ryan Phillippe er ekki
sérlega flinkur leikari, en tekst að
vera nógu sannfærandi hér, sér-
staklega þegar kemur að tilfinn-
ingaatriðunum, og hjálpar það aug-
ljóslega að hann er í alvöra dauð-
ástfanginn af mótleikkonunni
Reese Witherspoon.
Clueless var mjög skemmtileg
og vel heppnuð samtímaútgáfa af
skáldsögunni Emmu eftir Jane
Austin, þar sem fjallað er á skond;
inn hátt um spillta ríka krakka. í
Illum ásetningi er það einnig gert,
þó á mun kaldhæðnari hátt. Þótt
hér sé stundum farið yfir strikið,
þá era tekin að minnsta kosti tvö
krassandi skref í viðbót, sem ég
býst við að eigi eftir að hafa áhrif á
þær unglingamyndir sem á eftir
koma.
Hvað sem hverjum kann að finn-
ast, verður Illur ásetningur án efa
vinsælasta unglingamynd sumars-
ins.
Hildur Loftsdóttir
UMRÆÐAN
Kransæðavíkk-
anir á Islandi
INNANÆÐAVIÐGERÐIR á
kransæðum hafa þróast ört á rúm-
lega 20 árum. í daglegu tali eru
slíkar aðgerðir kallaðar kransæða-
víkkun eða kransæðablástur.
Fyrsta aðgerðin í heiminum var
gerð í september 1977 í Sviss af
lækninum Andreas Grúntzig. Hann
fékk þá hugmynd að unnt væri að
þræða fíngerðan stýrivír inn í
ki-ansæðarnar og gegnum þrengsli í
þeim og nota síðan vírinn sem spor-
braut fyrir mjóan æðlegg með belg
á endanum. Víkka mætti þrengslin
með því að staðsetja belginn í
þrengslunum, fylla hann af vökva
og Joenja út með miklum þrýstingi.
I dag er þessi aðferð ennþá horn-
steinn víkkunaraðgerða þó mikil
tækniþróun hafi einnig orðið á síð-
ari áram. Aðferð þessi vakti mikla
athygli, áður þurftu sjúklingar að
fara í opna kransæðaaðgerð, svo-
kallaða hjáveituaðgerð, en nú var
hægt að gera við kransæðamar á
einfaldari hátt. Þessi tækni þróaðist
á næstu árum og breiddist hratt út
um allan heim.
Þróun kransæðavíkkana
hérlendis
Byrjað var að gera kransæða-
víkkanir á Landspítalanum 1987 og
voru frumkvöðlar þess læknarnir
Kristján Eyjólfsson og Einar H.
Jónmundsson. Á næstu áram vora
gerðar fremur fáar kransæðavíkk-
anir en undanfarin ár hefur fjöldi
þeirra verið sívaxandi (mynd 1). Ár-
ið 1998 voru framkvæmdar 453 slík-
ar aðgerðir, sem miðað við fólks-
fjölda er með því mesta sem gerist í
heiminum og samsvarar staðlað til
1.647 aðgerða á milljón íbúa. Hug-
takið kransæðaviðgerð má nota yfir
bæði opnar kransæðaaðgerðir og
kransæðavíkkanir. Árið 1993 var
ríflega helmingur allra kransæða-
viðgerða hér á landi gerður með
víkkunartækni en árið 1998 var
þetta hlutfall komið í 75%.
Á fyrstu árum kransæðavíkkana
var einkum ráðist í víkkun á
þrengslum í einni æð og helst á af-
mörkuðu svæði. Með aukinni
reynslu og tækniþróun er nú sífellt
tekist á við flóknari tilfelli og gert
við fleiri æðar í einu. Tækniframfar-
ir hafa aukið öryggi í aðgerð og ein
merkasta nýjungin er ísetning á
svokölluðu stoðneti í þrengslasvæði
við víkkun. Stoðnetið er klemmt á
víkkunarbelg sem staðsettur er í
þrengslasvæðinu og hann síðan
þaninn út með miklum þrýstingi
þannig að netið þenjist út að æða-
veggnum. Þannig fæst fullkomnari
víkkun og þrengslin haldast betur
opin. Heppilegast er að nota stoðnet
á stutt þrengsli i stærri æðum, en
síður við löng þrengsli og í minni
æðum. Þessi tækni fór hægt af stað
á árunum 1993 til 1994 en eftir 1996
var henni beitt í vaxandi mæli og nú
er sett stoðnet í um 60% sjúklinga
sem fara í kransæðavíkkun.
Samanburðarrannsóknir sýna að
notkun stoðneta minnkar líkur á
endurþrengslum í víkkunarsvæð-
inu, en alltaf er nokkur hætta á slík-
um endurþrengslum og getur þá
þurft að endurtaka víkkunaraðgerð.
Áður fyrr voru líkur á endur-
þrengslum um 30-50% en með til-
komu stoðneta eru líkurnar um
15-20%. Endurþrengslin koma
vegna örvefjarmyndunar sem verð-
ur í æðinni þegar hún grær eftir
víkkunina. Kransæðar eru mjög
grannar, um 2,5-4 mm í þvermál,
svo lítil örvefjarmyndun getur auð-
veldlega þrengt að holrúmi æðar-
innar. Reynt hefur verið að hafa
áhrif á þennan feril með ýmsum
lyfjum án sérlegs árangurs. Undan-
farið hefur hins vegar farið fram
þróun á staðbundinni geislameðferð
inni í kransæðunum sem minnkar
örvefjarmyndun í æðaveggnum og
hægt er að beita samhliða víkkun.
'3
“{J?
2
•*o
iIT
Kransæðaviðgerðir á ísiandi 1992-98
a Kransaeöavíkkanir
■ Opnar kransæðaaögerðir
1992 1993 1994
1995
Ár
1996 1997 1998
Krislján Ragnar
Eyjólfsson Danielsen
Hjartasjúkdómar
Tíðni og árangur
kransæðavíkkana hér á
landi er með því besta
sem gerist erlendis,
segja Ragnar Daniel-
sen og Kristján Eyj-
ólfsson, og hefur verið
kappkostað að taka
tækninýjungar í notkun
sem fyrst þegar þær
hafa sannað sig í er-
lendum rannsóknum.
Vonir standa til að unnt verði að
einfalda þessa aðferð og gera hana
öruggari í framtíðinni og þannig
enn frekar minnka líkur á endur-
þrengslum eftir víkkunaraðgerð.
Af öðrum tækninýjungum við
kransæðavíkkanir sem beitt hefur
verið hér á landi má nefna borun á
kransæðaþrengslum. í völdum til-
fellum hefur verið reynt að skafa
æðakölkunarskellur innan úr
kransæðum, en þeirri aðferð hefur
ekki verið beitt á Landspítalanum
og notkunargildi hennar erlendis
minnkað með tilkomu stoðneta.
Reynt hefur verið að þróa sérstak-
lega lasertækni til þess að opna erfíð
þrengsli eða æðar sem hafa lokast en
þessi aðferð hefur þó ekki gefið þann
árangur sem vonast var eftir.
Athyglisverð nýjung sem nýlega
var tekin í notkun á Landspítalanum
er innanæðaómun sem bætir vera-
lega mat á kransæðaþrengslum, ár-
angri víkkunar og fylgikvillum með-
an á víkkunaraðgerð stendur.
Árangur kransæðavíkkana
á Islandi
Frá því kransæðavíkkanir hófust
á íslandi 1987 og til ársloka 1998
hafa alls verið gerðar 2.440 slíkar að-
gerðir. Sjúkdómsbakgrannur þeirra
sjúklinga sem koma til kransæða-
víkkunai- hefur breyst, fleiri era nú
með þrengsli í tveimur
til þremur æðagreinum
og fjöldi sjúklinga yfír
sjötugt hefur aukist.
Sjúklingar eru nú oftar
víkkaðh- um leið og þeir
koma í kransæða-
myndatöku og hálf-
bráðum og bráðum
víkkunum hefur fjölgað.
Þrátt fyrir að fleiri
sjúklingar með erfiðari
kransæðasjúkdóm komi
til aðgerðar era líkur á
viðunandi víkkunarár-
angri nú yfir 90%.
Kransæðavíkkun er
ekki hættulaus aðgerð
fremur en önnur inn-
grip í mannslíkamann. Áður þurftu
sjúklingar stundum að fara í bráða
opna hjartaaðgerð ef kransæðavíkk-
un tókst ekki en líkur á því hafa
minnkað úr 4,2% í 0,2% síðustu árin
með aukinni reynslu og notkun stoð-
neta. Dánartíðni í aðgerð eða inni á
sjúkrahúsi skömmu eftir aðgerð hef-
ur verið lág hérlendis, um 0,4% yfir
öll árin, sem er með því lægsta sem
gerist í heiminum.
Samhliða þróun í kransæðavíkk-
unum hefur einnig orðið breyting á
lyfjameðferð. Áður var beitt öflugri
blóðþynningarmeðferð, einkum eft-
ir ísetningu stoðneta, til að minnka
líkur á segamyndun og stíflu í stoð-
netinu. Kröftug blóðþynningarmeð-
ferð gat leitt til fylgikvilla, t.d.
blæðingar frá stungustað á
náraslagæð, sem stinga þarf á til að
komast inn í æðakerfíð til að gera
aðgerðina. Öflug blóðþynningar-
meðferð þýddi einnig lengri sjúkra-
húsdvöl og áður Iágu sjúklingar oft í
5-6 daga á sjúkrahúsi eftir víkkun-
araðgerð. Nýrri lyf sem virka á
samlöðun blóðflagna hafa reynst
mun virkari til að hindra segamynd-
un í æðum og stoðnetum. Þannig
hefur blóðþynningarmeðferð verið
einfólduð og legutími á sjúkrahúsi
styttur og fara nú fara flestir sjúk-
lingar heim daginn eftir kransæða-
víkkun.
Þróun kransæðavíkkana hefur
verið byltingarkennd síðastliðin 20
ár. Tíðni þessara aðgerða og árang-
ur hér á landi er með því besta sem
gerist erlendis og hefur þess jafnan
verið kappkostað að taka tækninýj-
ungar í notkun sem fyi’st þegar þær
hafa sannað sig í erlendum rann-
sóknum. Tækni við kransæðavíkk-
anir á eftir að þróast enn frekar á
næstu öld. Forsenda fyrir því að ís-
lenskir sjúklingar njóti sem bestrar
meðferðar á þessu sviði er að
tryggja að til staðar sé fullnægjandi
tækjabúnaður, vinnuaðstaða og
starfsfólk. Kransæðavíkkanir eru
mjög sérhæfð starfsemi og með
hliðsjón af fólksfjölda á íslandi er
heppilegast að slíkar aðgerðir séu
áfram gerðar sem teymisvinna á
einum stað hérlendis.
Ragnar Danielsen er dr. med. og
Kristján Eyjólfsson er hjartasórfræð-
ingar, hjartadeild Landspftalans.