Sagnir - 01.06.2006, Side 36

(Þab ujojoÞast, sem fiér er sajníð, er fitiís xirðijyrir afmenniny...
bessaleyfi til að velja og hafna því sem endanlega birtist í bókinni.
Tvístígandi Matthíasar við ritun sjálfsævisögunnar og sú gremja
sem verkið olli honum er augljós. Þjóðskáldið Matthías, sem farið haföi
hamförum í merkum þýðingum á ljóðum, hrist erfikveðskap út úr hægri
jakkaermi og þjóðsöng úr hinni á meðan leikrit um útilegumenn og aðrar
þjóðlegar vættar kom upp úr hvorum vasa, stóð agndofa gagnvart eigin
sjálfi. Niðurstaða tvístígandans varð sú að Matthíasi varð orða vant er
hann stóð frammi fyrir sjálfum sér, veglaus og týndur í margbrotnum
heimi sálarinnar.
Ef til vill gat ekki öðruvísi farið.
Offi straumfivérýum í ísfensffu
fféfjtienn tafíji
Með sjálfsævisögu Matthíasar Jochumssonar var brotið blað í sögu
íslenskrar bókmenntasögu. Hann var stórmenni í íslensku samfélagi á
seinni hluta nítjándu aldar og fyrstu áratugum tuttugustu aldar og ruddi
brautina fyrir sjálfsævisöguleg verk í nútímalegum skilningi orðsins.
En þrátt fyrir stærð sína á sviði andans málefha skrifaði Matthías
aldrei eitt samfellt bókmenntaverk, langan samfelldan texta sem
kraföist yfirlegu, tíma og heildarskipulags. Þetta sést einna skýrast af
handriti sjálfsævisögu hans sem hann ritaði á árunum 1905 til 1915.
Þótt honum hefði verið í lófa lagt að beita fyrir sig skáldafáknum við
ritun sjálfsævisögunnar, þá leitaðist hann við að gera það ekki enda yrði
niðurstaðan lítið annað en óljós eftirmynd.
Sá geysimikli fjöldi handrita sem eftir stóðu við ffáfall Matthíasar
uróu þess valdandi að nauðsynlegt var að raða þeim svo mögulegt yrði
að búa til bók. Það kom í hlut sonar hans og eiginkonu að ráðast í það
verk. En frásögnin var ekki samfelld - þráðurinn var brotakenndur - og
úr þeim varð að fella, skeyta saman og raða á nýjan leik. En hvað sýnir
það? Matthías var ekki sáttur - mótsagnimar, sem hann taldi sig kljást við
voru ókleifar og ósættanlegar. Vel má vera að þótt honum hefði enst aldur
þá heföi hann aldrei lokið sjálfsævisögu sinni á þann veg sem honum
líkaði.
Hvort sem það var ákvörðun Steingríms Matthíassonar eður ei að
gefa út sjálfsævisögu föður síns þá er engum blöðum um það að fletta að
Sögukaflar afsjálfum mér ollu straumhvörfúm í íslensku bókmenntalífi.
I kjölfar útgáfú Sögukafla af sjálfum mér leit fjöldi sjálfsævisagna
dagsins Ijós. Strax árið 1923 kom út sjálfsævisaga Benedikts Gröndal,
Dœgradvöl, sem hann skrifaði að mestu á ámnum 1893 til 1894. Hann
bætti við hana um áratug síðar og afhenti hann landsbókaverði handritið
til geymslu í 25 ár. Auðséð er að vinsældir sjálfsævisögu Matthíasar urðu
til þess að tengdasonur Benedikts virti bann skáldsins að vettugi og bjó
handrit hans til útgáfú. Leiðinlegt er hins vegar frá því að segja að kastað
var til höndunum við útgáfuna enda var um að ræða uppkast Benedikts
að sjálfsævisögunni. En þótt bókin hafi frá útgáfudegi fengið blendna
dóma vegna hnýtingsháttar og uppivöðslusemi Benedikts Gröndals þá
var góður rómur gerður að henni og varð hún geysivinsæl.40
Eftirútgáfuþessaratveggjabókavarðholskeflaíútgáfúsjálfsævisagna
hér á landi. Hannes Þorsteinsson, fyrrverandi landsbókavörður, hóf
ritun sjálfsævisögu sinnar. Hann afhenti hins vegar landsbókaverði
handritið til geymslu og leit það ekki dagsins ljós fyrr en árið 1962.41
Þá var handrit sjálfsævisögu Ólafíu Jóhannesdóttur, Frá myrkri til Ijóss,
tilbúið í kringum aldamótin þótt það hafi ekki litið dagsins ljós fyrr
en árið 1925. Útgáfa hennar átti vinsældum Sögukaflanna margt að
þakka.42 í kjölfarið hófú konur i auknum mæli að rita endurminningar
sínar. Fleiri höfundar sjálfsævisagna stigu fram í sviðsljósið á þriðja tug
aldarinnar og hefur fjöldinn margfaldast eftir það. Engu er líkara en að
sérhver landsmaður hafi fúndið hjá sér þörf til að segja sögu sína, oft
óháð því hvort um var að ræða þjóðþekktan einstakling líkt og Matthías
Jochumsson eða bara þann sem hafði átt fjörugt eð áhugavert lífshlaup.
Þá er ótalinn sá ógnarfjöldi sjálfsævisagna sem kemur út stuttu fyrir hver
jól, situr á vinsældalistum langt fram eftir sumri og ber heim sanninn um
það að áhugi landans á á forminu, jaðrar við að vera sjúklegur." 43
dfifvisanir
1 Guðmundur Amason: „Matthías Jochumsson. Aldarminning".
Skáldið á Sigurhœðum. Safn ritgerða um þjóðskáldið Matthías
Jochumsson. Davíð Stefánsson tók saman. Akureyri, 1963, bls. 246.
2 Guðmundur Finnbogason: „Matthías Jochumsson. Aldarminning".
Skáldið á Sigurhœðum, bls. 252.
3 Sama heimild, bls. 256.
4 Guðmundur Hálfdánarson: „Biskupasögur hinar nýju. Um
ævisögur fjögurra stjómmálamanna“. Saga, 31, 1993, bls. 189.
5 Á undanförnum tíu ámm hefur miklu lífi verið blásið í rannsóknir á
sjálfsævisögum. Sjá m.a. Matthias Viðar Sæmundsson: „Upplýsingaröld
1750-1840“. IslenskbókmenntasagalII. RitstjóriHalldórGuðmundsson,
Reykjavík, 1996, bls. 21-218. - Ragnhildi Richter: Lafað í röndinni
á mannfélaginu. Um sjálfsœvisögur kvenna, Reykjavík, 1997. - Eirík
Guðmundsson: Gefðu mér veröldina aftur. Um sjálfsœvisöguleg skrif
lslendinga á átjándu og nitjándu öldmeð hliðsjón afhugmyndum Michels
Foucault. Islensk fræði, Reykjavík, 1998. Þá em ónefndar rannsóknir
Sigurðar Gylfa Magnússonar á sjálfsævisögulegum heimildum, s.s.
Kraftbirtingarhljómur Guðdómsins: Dagbók, sjálfsœvisaga, bréf og
kvœði Magnúsar Hj. Magnússonar, skáldsins á Þröm. Reykjavík, 1998.
Auk þessa fjallar Sigurður ítarlega um sjálfsævisögur í tveimur bókum.
Sjá Sigurð Gylfa Magnússon: Fortiðardraumar. Sjálfsbókmenntir á
íslandi. Sýnisbók íslenskrar alþýðumenningar 9, Reykjavík, 2004.
- Sigurður Gylfi Magnússon: Sjálfssögur. Minni, minningar og saga.
Sýnisbók íslenskrar alþýðumenningar 11, Reykjavík, 2005.
6 Á síðustu ámm hefúr nokkuð verið ritað um samanburð á þróun
sjálfsinsogendurspeglanirþeirrarþróunarádagbókarskrifhérálandi.Sjá
m.a. Davíð Ólafsson: „Að skrá sína eigin tilvem. Dagbækur, sjálfsmynd
og heimsmynd á 18. og 19. öld“. Einsagan - ólíkar leióir. Átta ritgerðir
og eitt myndlistarverk. Ritstjórar Erla Hulda Halldórsdóttir og Sigurður
Gylfi Magnússon, Háskólaútgáfan, Reykjavík, 1998, bls. 51-88.
7 Sjá m.a. Sigurð Gylfa Magnússon: Menntun, ást og sorg.
Einsögurannsókn á islensku sveitasamfélagi 19. og 20. aldar.
Sagnfræðirannsóknir 13, Reykjavík, 1997. - Brœður af Ströndum.
Dagbœkur, ástarbréf, almenn bréf sjálfsœvisaga, minnisbœkur og
samtíningurfrá 19. öld. Sigurður Gylfi Magnússon tók saman. Sýnisbók
íslenskrar alþýðumenningar, Reykjavík, 1997 - Davíð Ólafsson: „Að
skrá sína eigin tilveru". Einsagan - ólíkar leiðir. bls. 51-88.
8 Einar H. Kvaran: „Nokkur minningarorð“. Skáldið á Sigurhœðum,
bls. 147.
9 Davíð 0stlund, „Til séra Matthíasar Jochumssonar," Matthías
Jochumsson 11. nóv. 1835 - 11. nóv. 1905. 1 tilefni af 70 ára afmœli
hans. Reykjavík, 1905, bls. 5.
10 Lbs 1543 4to - Matthías Jochumsson, „Um æfi mína, einkum
bamæsku og vaxtarár", bls. 2.
11 Þótt Þorsteinn vitni til þess nokkmm sinnum að hann hafi „yfirlit“
Matthíasar við höndina er hann samdi umfjöllunina er athyglisvert
að þessi fyrstu drög Matthíasar Jochumssonar að sjálfskönnun sinni
em skrifúð að öllu leyti á Þorstein. Sjá: Þorstein Gíslason: „11. nóv
1835 - 11. nóv. 1905.“ Matthias Jochumsson 11. nóvember 1835 - 11.
nóvember 1905, bls. 7-51.
12 Það er öllu merkilegra að Matthías var við sama heygarðshomið
í öðmm handritum sjálfsævisögunnar. Nöfh foreldra hans koma
hvergi við sögu nema í neðanmálsgrein sonar hans í endanlegri útgáfú
Sögukaflanna. Sjá Matthías Jochumsson: Sögukafla af sjálfum mér.
Reykjavík, 1959, bls. 33.
13 Lbs 2803 4to - Matthías Jochumsson: „Söguþættir af sjálfúm mér,
1. þ.“, bls. 1; Matthías Jochumsson: Sögukaflar af sjálfum mér, bls. 11.
14 Lbs 2803 4to - Matthías Jochumsson: „Söguþættir af sjálfúm mér
III“, bls. 1-2; Matthías Jochumsson: Sögukaflar af sjálfum mér, bls. 15.
15 Lbs 1543 4to - Matthías Jochumsson: „Um æfi mína, einkum
bamæsku og vaxtarár", bls. 1.
16 Lbs 2804 4to - Matthías Jochumsson: „Smávegis 1906“.
17 Lbs 2804 4to - Matthías Jochumsson: „Smávegis 1906“, bls. 1
- 18.
18 Ritið er í heild 69 blaðsíður. Ljóðin em öll prentuð í Ljóðmœlum
Matthíasar. Sjá: Matthías Jochumsson: Ljóðmœli. Urval. Ólafúr Briem
bjó til prentunar. Reykjavík, 1980.
19 Þetta minnir óneitanlega á forvitnilegar vangaveltur Guðbergs
Bergssonar í inngangsorðum hans að Faðir og móðir og dulmagn
bernskunnar. Guðbergur fríar sig hins vegar frá þessari afgerandi
tvískiptingu með því að skeyta samanraunverulegum sjálfsævisögulegum
atburðum og skáldskap. Hann segir: „Skáldskapur er ekki sannur vegna
þess að efhið sem hann fjallar um hafi gerst í raun og vem og sé rétta
jZtf. ^Sayttir Z006