Sagnir - 01.06.2006, Síða 39

ric> fiorf cjsfen(finja tiícOúastnbóins iSyy-iyoz
hvar í Evrópu, og meðal hluta almennings í Bretlandi var samúðin
með Búum. Bretar voru víðast hvar harðlega gagnrýndir fyrir að sýna
tveimur „siðmenntuðum“ smáþjóðum yfirgang.
En hvemig litu Islendingar á málin? Viðtekin skoðun hefur löngum
verið sú að stór hluti þjóðarinnar hafi verið mótfallinn stríðsbrölti Breta
í Suður-Afríku. Hendrik Ottósson rifjaði það t.d. upp að í bamæsku
sinni hefði ættjarðarástin miðast við Vesturbæinn. „Að vísu vomm við á
móti Danskinum og í Búastríðinu á móti enskum."3 En var þetta afstaða
meirihluta íslendinga? Hvaða ástæður höfðu íslendingar til að láta
sér mislíka framganga Breta í Suður-Afríku? Hvað töldu þeir standa
að baki styrjaldarrekstri Breta? Hvemig tengdust skoðanir Islendinga
tilvemrétti smáþjóða? Töldu íslendingar að hugsanlegur ósigur Breta
gæti haft víðtækari áhrif, jafnvel á íslandi? Auk þess að svara þessum
spumingum, verður reynt að tengja blaðaskrif á íslandi við umræðuna á
meginlandi Evrópu og á Bretlandi.
Tcrsaqan
Árið 16§2 stofnaði hollenska Austur-Indía félagið hafnarborg við
Góðrarvonarhöfða. Þar settust einkum að hollenskir kalvinistar, þýskir
mótmælendur og franskir húgenottar. Þessi sundurleiti hópur átti sér
sameiginlegar andúð á Evrópu. Landnemamir nefndu sig „Afrikaners",
íbúa Afríku, og töluðu sitt eigið mngumál, eins konar afbrigði af
hollensku, sem þeir nefndu „Afrikaans". Hluti af landnemunum vom
svokallaðir trekboers. Þeir vom fátækir bændur sem héldu norður í leit
af nýjum sléttum og meira sjálfstæði.
Árið 1806 geisaði stríð í Evrópu og sama ár lögðu Bretar undir
sig Höfðaborg. Breska rikisstjómin reyndi að smðla að því að breskir
þegnar tækju sér fasta búsetu á þessum slóðum, en án mikils árangurs.
I huga flestra var þetta landsvæði sviðin auðn. Bremm var því nokkur
vandi á höndum. Með yfirráðum sínum yfir Höfðanýlendunni réðu þeir
siglingaleiðinni fyrir Góðrarvonarhöfða en nýlendan var byggð fólki
sem hafði lítin áhuga á að láta Evrópuþjóð stjóma sér. Sá hópur sem lét
hvað verst að stjóm vom Búamir.
Árið 1834 hófst fyrsti flótti Búa frá nýlendunni. Ákvörðun Breta
um að banna þrælaverslun fór fyrir brjóstið á þeim og leiðtogar þeirra
boðuðu „Gönguna miklu“ (Great Trek), líkt og þegar Móses leiddi
Israelsþjóð út úr Egyptalandi. Talið er að um 5000 Búar og álíka margir
þeldökkir þjónar þeirra hafi lagt land undir fót og haldið yfir fljótin
miklu, Vaal og Oranje, sem skildu Höfðanýlendu frá þurri hásléttu þar
sem „villimannaþjóöfiokkar" höfðu ráðið um aldir.'1 Meðal þeirra fimm
þúsund Búa sem þrömmuðu norður var ungur piltur að nafninu Paul
Krttger. Hann á eftir að koma meira við sögu síðar.
Búamir bám með sér vopn Evrópumanna og tóku til óspilltra
málanna við að reka innfædda á undan sér. Þeir héldu ausmr á bóginn
og bám sigurorð af Súlúmönnum. Bretar lögðu síðar undir sig þessi
lönd og stoíhuðu árið 1843 nýlenduna Natal. Bretar héldu áfram og
allt leit út fyrir að þeir myndu innlima landsvæði Búa í nýlenduveldi
sitt í Suður-Afríku. En stjómarskipti í London komu í veg fyrir þær
áætlanir. í staðinn viðurkenndu Bretar tvö sjálfstæð ríki Búa, Transvaal
og Óraníufríríkið, með tveimur samningum 1852 og 1854.
Hér hefði þessi saga getað endað ef ekki hefðu íundist demantar
í iðmm hásléttunnar. Auðnin svonefnda var allt í einu orðin miklu
verðmætari í augum Breta sem sýndu henni nú aftur mikinn áhuga.
Bretar töldu sambandsriki besta kostinn og meðal Búa kom slík lausn
til greina enda var fjárhagsstaða Transvaal slæm. Auk þess gerðu átök
Búa við Súlúmenn það að verkum að ríkisstjóm Transvaal var tilbúin að
ganga inn í slíkt ríkjasamband. Æstur múgur í Höfðaborg krafðist aftur
á móti innrásar í landið. Bretar hemámu síðan Transvaal án mótspymu
1877 og sigmðu Súlumenn tveimur ámm seinna. Sigur Breta reyndist
þó skammgóður vermir, því að Búar, undir forystu forseta Transvaals
Pauls Krttgers, risu upp gegn Bretum og unnu frækinn sigur á herliði
þeirra við Majuba-hæð árið 1880. William Gladstone, forsætisráðheixa
Bretalands, ákvað að taka ósigrinum, kalla herinn heim og viðurkenna
sjálfstæöi Transvaals að nýju, þó með þeim skilyrðum að Bretar fæm
með yfimmsjón utanríkismála.5
^E&drayancCi stri&s i ffu&ur-dTfjr'íffu
Aðalhvatamaður að því að innlima lýðveldi Búa í Suður-Afríku var
maður að nafni Sir Alfred Milner. Milner var Þjóðverji að faðemi og
Englendingur að móðemi, fæddur í bænum Giessen í Þýskalandi. Hann
var nokkuð klofinn í afstöðu til uppmna síns. Hann hélt mikið upp á Otto
von Bismarck og Friðrik mikla, en einnig Oliver Cromwell og William
Pitt yngri. Hann stundaði ungur nám við Oxford-háskóla, þar sem hann
hlaut mikið lof. Að námi loknu gerðist hann embættismaður og tókst á
undra skömmum tíma að klifra upp metorðastigann. Hann var að flestra
mati áreiðanlegur, opinber embættismaður, sem naut fullkomins traust
beggja stóm fylkinganna í breskum stjómmálum.
Milner taldi mikilvægt að Bretar sfyrktu stöðu sína í Suður-Afríku.
Þar byggju hvítir menn og í ljósi þess að aðrar nýlendur byggðar hvímm
mönnum væru að fjarlægjast Bretland væri mikilvægt að Suður-Afríka
færi ekki sömu leið.6
I íslensku blöðunum fór lítið fyrir umfjöllun um Sir Alfred
Milner. Hann féll algjörlega í skuggann á nýlendumálaráðherranum,
Joseph Chamberlain, sem oftast var kennt um upphaf Búastríðsins.
Chamberlain hafði komið ár sinni vel fyrir borð, áður en hann gerðist
stjómmálamaður en hann var verksmiðjueigandi í heimaborg sinni,
Birmingham. I Austra var sagt að hann hafi verið „einn af helztu og
atkvæðamesm borgarbúum“ Birmingham en svo hafi hann gerst svo
ráðríkur, að það hafi orðið að orðtaki „að Joseph Chamberlain væri
Birmingham og Birmingham Joseph Chamberlain.“7
Árið 1898 bjuggu um 36.000 „útlendingar“ í Transvaal en um
30.000 Búar. Samkvæmt lögum frá 1888 þurftu aðkomumenn að hafa
búió og starfað í Transvaal í 15 ár til að öðlast ríkisborgararétt. Eigendur
gull- og demantanáma á hásléttunni (Rand) vom aðkomumenn sem
vildu nýta mátt „útlendinganna" til að ná völdum i Transvaal. Þannig
mátti koma til leiðar lækkun á ýmsum sköttum sem Búar höfóu sett á
námafyrirtækin. Kruger forseti var tilbúinn að koma til móts við hluta
af kröfur þeirra, m.a. þá að fimm ára dvöl í Transvaal myndi tryggja
ríkisborgararéttindi og námahéruðin fengju hærra hlutfall af þingsæmm
á þjóðþingi Transvaals, þó að Búum væri eftir sem áður tryggður
meirihluti sætanna.8
I þeim tilgangi að innlima ríki Búa í nýlenduveldi Breta í Suður-
Afríku, tóku Bretar upp málstað „útlendinga" (Uitlanders) í Transvaal.
Hugmynd Milners, sem Chamberlain smddi, var að setja forseta
Transvaal, Paul Krtíger, skilmála um réttindi aðfluttra í Transvaal sem
Búar gætu aldrei gengið að. Markmið Chamberlains og Milners var það
sama: Innlima ríki Búa í nýlenduveldi Breta í Suður-Afríku. En aðferðin
var ólík. Milner vildi fara hemaðarleiðina, á meðan Chamberlain vildi
fara samningaleiðina.9
Öfugt við það sem íslensku blöðin töldu, þá var Chamberlain ekki
sá sökudólgur sem þau töldu hann vera. Milner tókst ítrekað að hindra
að vilji Chamberlains um samkomulagi við Transvaal næði fram að
ganga. Um átta þúsund breskir hermenn vom sendir til Natals, sem átti
landamæri að Transvaal, í von um að það mætti hræða Krttger til hlýðni.
Þegar komið var fram á haust 1899, hafði Krttger gert upp hug sinn: Það
þýddi lítið að semja við Breta, þeir virtust sjálfir ekki hafa samninga í
huga. I október sendi hann bresku ríkisstjóminni úrslitakosti, sem hann
vissi að Bretar gætu ekki sæst á, og frá 11. október 1899 vora Bretar,
Transvaal og nágrannaríkið Óraníufríríkið í stríði.10 Leikaðferð Milners
gekk fullkomlega upp, þ.e. að láta Búa ráðast inn í Natal að fyrra bragði.
Chamberlain og bresku ríkisstjóminni var aftur á móti bragðið.11
Chamberlain var því líklega að ósekju sakaður um að vera
upphafsmaður átakanna í íslensku blöðum. Maðurinn á bak við tjöldin,
Milner, slapp við gagnrýni þeirra. ísafold uppnefndi Chamberlain
prangarann og sagði hann geta „orðið mikilmenni alt í einu fyrir ófrið,
sem er svo lymskulega vakinjn], að þjóðin enska fær ekki að vita
sannleikann um upptök hans fyr en um seinan.“ ísafold bætti því svo
við að Chamberlain væri „tól í höndum guðsins Móloks, tól, sem er ólatt
af hégómagimi, mjúkt af þrái, lipurt af drambi, haglegt af heimsku."12
Chamberlain var nefndur rólegur, heiðvirður þúsundamorðingi i
Arnfirðingi 1901, og því var við bætt að honum munaði „ekki um þó
hann sendi enn þá nokkrar þúsundir í dauðann til þess að breiða yfir þá
lýgi, að stríðið stæði ekki um gullnámumar."13
frramy any ur TJ)ú astnðóins cy foffjoess
Of langt mál yrði að rekja einstaka atburói í Buastríðinu en nauðsynlegt
er að rekja gang átakanna í grófum dráttum. Búar hófu sókn sina inn
í nýlendur Breta þann 12. október 1899 þegar herlið þeirra settist um
^Saynir 2.006