Sagnir - 01.06.2006, Qupperneq 55

3jnenó£a cQorjaraótríQic5 ízsfensQum samtímafieimi/dum
Reykvíkings á baksíðu á fyrstu dögum stríðsins segir:
Spán ber helst á góma. Hvað verður ef uppreisnarmenn sigra?
spyija menn. Færri spyrja: Hvað verður ef stjómin sigrar? Jeg
treysti mjer betur til að svara þessari síðari spumingu. Ef stjómin
sigrar verður það upphafið að stofnun nýs ráðstjómarríkis eftir
fyrirmyndinni í Rússlandi.33
A Spáni væri um að ræða baráttu tveggja einræðisstefna, kommúnisma
og fasisma. Væri heillavænlegast fyrir íslendinga að varðveita hlutleysið
og taka hvorki afstöðu né hafa samúð með öðmm aðilanum. Þó væri
betra af tvennu illu að standa á bakvið Franco því sigur kommúnista á
Spáni myndi gefa hérlendum kommúnistum byr undir báða vængi eins
og kom fram í Reykjavíkurbréfi í febrúar 1938.
Oskir íslenskra kommúnista um það, að skoðanabræður þeirra
sigri á Spáni, stafa af því, að þeir líta svo á, að með því fái
vinstra einræðið meiri byr. Það yrði spor í áttina til þess að
sömu örlög biði hins íslenska lýðræðis. Frá sjónarmiði íslenskra
lýðræðissinna lítur málið þannig út: Hægrivillan, fasisminn á
hjer engin ítök. Eina hættan á því, að hann geti nokkumtíma
skotið upp höfði stafar frá kommúnistum. Meðan kommúnistar
em þó ekki öflugri en þeir em, getur Sjálfstæðisflokkurinn séð
fyrir því, að fasismi verði hér, gersamlega áhrifalaus. Sigur
hægrivillunnar suður á Spáni er því meinlaus fyrir íslenskt
stjómmálalíf... Lýðræðissinnaðir Islendingar, andstæðingar
öfgastefnanna beggja, þurfa engan kinnroða að bera fyrir því,
þó þeir telji minni hættu af því stafa, að sú steíhan, sú villan
sigri út um lönd, sem hjer nær engri fótfestu, heldur en hitt
brjálæðið brjótist þar til valda,..34
Morgunblaðið stóð fast á því að styðja aldrei kommúnistastjóm, jafnvel
þó hún væri lögleg stjóm, eins og á Spáni. Blaðið tók þann pólinn i
hæðina að af tvennu illu væri fasisminn skárri en kommúnisminn og
að fýrst Franco var andkommúnisti var reynt að fegra hann og málstað
hans á síðum blaðsins ffekar en tilefni var til.
2 MORGUNBLAÐIÐ ' " __
Betri liorfur uin frið á Spóni
„Þjóðleg eining“ undir
stjórn Francos
Önnur röksemda blaðsins fyrir stuðningi við Franco var að ekki
mátti hætta mikil vægum viðskiptamöguleikum í framtíðinni. Smðningur
við stjórnina gæti reynst dýrkeyptur ef uppreisnarmenn hefðu sigur
því þeir gætu refsað íslendingum með því að loka á saltfisksölu frá
íslandi í hefndarskyni.35 Athyglisvert er í þessu sambandi að um leið
og Morgunblaðið er yfir sig ánægt með að Ólafúr Proppé hafi náð að
selja saltfisk til lýðveldisins í júní 1938, eins og getið er um að ofan,
þá hamrar blaðið látlaust á því bæði fyrir og eftir söluna að ekki megi
styggja Franco-stjómina. Þrýsti blaðið einnig á ríkisstjómina að ná
samningutn við Franco, þótt sögulega séð hafi mesta saltfisksalan
verið á yfirráðasvæði stjómarinnar. Möguleikar til saltfisksölu virðast
því ekki ráða eins miklu í afstöðu blaðsins og virðist við fyrstu sýn,
heldur frekar pólitísk sannfæring ritstjóranna. Þessi afstaða er enn
áhugaverðari ef litið er til þess að Ólafúr Johnson stórkaupmaður og
einn af eigendum Morgunblaðsins var ræðismaður Spánar hér á landi á
þessum tíma. Sem slíkur varð hann að eiga sín opinberu samskipti við
stjómina í Madrid og Barcelona en ekki stjóm Francos sem lengst af var
ekki viðurkennd af neinu lýðræðisríki, hvað þá Islandi. Ekki er að sjá að
þessi eignatengsl hafi breytt neinu í umfjöllun blaðsins og hefúr Ólafur
verið í nokkuð undarlegri stöðu sem fulltrúi spænsku stjómarinnar hér á
landi á meðan blað í hans eigu fann sömu stjóm allt til foráttu.
Vísir var það blað fyrir utan Tímann sem birti minnst af fréttum frá
Spáni. í stuttu máli má segja að Visir hafi verið á móti stjóminni á Spáni,
án þess þó að taka eins afgerandi stöðu með Franco og Morgunblaðið.
Fréttaflutningur Vísis var heldur ekki eins æsilegur og hjá því blaði.
Franco var aldrei kallaóur annað en einræðisherra á síðum Vísis og
honum sjaldan þakkaður stuðningurinn í baráttu við kommúnisma.
Stjómin á Spáni naut oftast sannmælis í fréttum Vísis fyrst urn sinn en
á seinni hluta árs 1936 fór andstaða við stjómina á Spáni að vera meira
áberandi. Einnig má segja að um mitt ár 1938 hafi blaðið farið að taka
Franco í sátt sem leiðtoga á Spáni þó blaðinu hafi ekki þótt mikið til
hans koma í fyrstu.
Þá sjaldan sem stríðið rataði í leiðara blaðsins var verið að brýna
fyrir landsmönnum að gæta hlutleysis og gagnrýna stjómvöld fyrir
að hafa ekki komið á viðskiptasamningum við Franco-stjómina. í
leiðumm Vísis er hvergi að finna neina afstöðu til stríðandi aðila á Spáni
en þótt fréttaflutningur hafi verið blandaður má segja að af tvennu illu
hafi Vísir heldur kosið uppreisnarmenn. Oft mátti sjá fréttaskýringar
sem teljast verða hliðhollar uppreisnarmönnum. Til dæmis vom yfirleitt
sýndar myndir af Franco í borgaralegum klæðum og oft var fjallaö um
mannúðarstarf sem hann átti að hafa skipulagt á þeim svæðum sem
hersveitir hans réðu yfir.37 Einnig vom birt ýmis viótöl við herforingjann
þar sem hann lýsti göfugri baráttu sinni við kommúnismann. Þrátt fyrir
að Vísir virðist hafa hallast undi Franco, birtust oftar en einu sinni
fréttir af þeim hörmungum sem almenningur í stjómarhémðum Spánar
varð að þola vegna loftárása uppreisnarmanna.38 Þó að sjálfsögðu felist
ekki í því nein viðurkenning á ágæti málstaðarins þá birtist ekkert slíkt
á síðum Morgunblaðsins.
fjinnasffíjiti oy árócður fijá\instri fffc&unum
Almennt íjölluðu vinstri blöðin meira urn spænska borgarastríðið en
Morgunblaðið og Visir. Alþýðublaðið hafði stríðið sem forsíðuefni frá
upphafi þess og fylgdist vel með fyrstu mánuðina. Enginn vafi leikur á
því að samúð þess var með stjóminni. Þrátt fyrir það greindi blaðið vel
frá fréttum af helstu atburðum og virðist ekki vera í neinum vandræðum
með að skilja fréttir af stökum atburðum frá áróðri og skoðunum.
Nokkuð var um fféttaskýringar og lengri frásagnir en þær vom allar
frá sjónarhomi stjómarinnar enda virtist blaðið frekar nota þær heldur
en fréttir til að hafa áhrif á lesendur sína. Birti blaðið fjölda frásagna
af hörmungum sem óbreyttir borgarar í stórborgum Spánar máttu þola
vegna loftárása og umsáturs uppreisnarmanna og grimmdarþeirra þegar
þeir náðu borgum á sitt vald. Taldi blaðið jafnframt að um úrslitaormstu
á milli fasisma og lýðræöis væri að ræða á Spáni.
Sýnlð samúð ykkar með
alpýðunni á Spánl i verkl
Ávarp trá Aiþjóðasambandi verkalýPs-
tél. og Alpjóðasambandl jatnaðarmanna.
Áberandi er og vert að taka fram a ðAlþýðublaðið notaði öll möguleg
tækifæri til að blása upp þátttöku marokkóskra hermanna í her Francos.
Má sjá fyrirsagnir og fréttir þar sem blaðið skrifaði um „...villimennina
frá Afríku...“39 og að „Þúsundir Marrokkómanna með hring í nefinu
vom í her uppreisnarmanna."40 Þessi kynþáttahyggja Alþýðublaðsins
er algjört einsdæmi því ekki einu sinni í Þjóðviljanum, hvað þá í öðm
blaði, var notað orðalag svipað þessu um marrokóska hermenn.
Alþýðublaðið notaði styrjöldina á Spáni óspart til að klekkja á
andstæðingum sínum hér heima. Fyrir alþingiskosningamar 1937
talaði Sjálfstæðisflokkurinn um aö mynda þyrfti breiðfylkingu
gegn sósíalismanum. Þýddi Alþýðublaðið þá orðið „falange", sem
uppreisnarmenn á Spáni notuðu um sjálfa sig (samanber falangistar),
sem „brciðfylking" og færði yfir á sjálfstæðismenn. Skrifaði blaðið
lengi á eftir um uppreisnarmenn sem „breiðfylkingu Francos“ og
að hinir norður-afrísku hermenn í liði Francos væm „hermenn
Sjálfstæðisflokksins á Spáni.“41 Ennfremur sagði í leiðara vorið 1937:
Ein af þeim plágum sem gengið hafa yfir ísland er Tyrkjaránið.
Ekki vom það Tyrkir einir, sem frömdu þann glæp á
saklausu fólki, heldur vom það alþjóða kvikindi, sem vom
^Sajnír 2006 £3