Fréttablaðið - 20.12.2014, Blaðsíða 108

20. desember 2014 LAUGARDAGUR| HELGIN | 80
FLÆKJUSAGA
Illugi Jökulsson
getur aldrei
staðist það að
lesa jólaguð-
spjallið með
gagnrýnu
hugarfari en
viðurkennir
fúslega að
mórallinn
sé góður.
Segiði svo að trúmál geti ekki orðið misklíðarefni hér á voru kalda landi. Nú hafa sprottið upp deilur um þann nýlega sið að grunnskól-arnir skuli standa fyrir hópferðum með nemendur til kirkju á aðvent-
unni þar sem prestar kynna börnunum jóla-
boðskap kirkjunnar og jólaguðspjallið sjálft.
Og finnst sumum þetta fallegur siður enda
sé engin leið að neita því að kærleiksboð-
skapur Jesú Krists sé bæði fagur og hollur.
Aðrir telja hér um trúarinnrætingu að ræða
sem ekki sé hlutverk grunnskóla að standa
í. Og ennfremur að þessar ferðir skapi alveg
óþarft sundurlyndi millum þeirra foreldra
og barna sem aðhyllast íslensku þjóðkirkj-
una og hinna sem gera það ekki. Ekki ætla
ég að blanda mér í þær deilur hér en get
ekki stillt mig um að líta á nokkrar þær
sögulegu flækjur sem fylgja jólaguðspjalli
kirkjunnar og túlkun þess. Frásagnir guð-
spjallanna um fæðingu og frumbernsku
Jesú eru nefnilega mjög merkilegt rann-
sóknarefni hvað snertir viðhorf fólks til
sögunnar og sögulegs sannleika. Og þá
sérstaklega hvernig sá sannleikur (eins
og við þekkjum hann bestan) rímar við
þær þjóðsögur og goðsagnir sem oft hafa
í reynd komið í stað sannleikans í vitund
fólks Þótt allir viti betur.
Frásagnir af óbreyttu alþýðufólki
Guðspjöll Nýja testamentisins eru fjögur,
eins og allir vita. Þau eru merkileg og
býsna einstæð rit, burtséð frá því hverju
maður trúir um Jesú frá Nasaret og vist
hans á jörð, þvíumlíkar frásagnir af
óbreyttu alþýðufólki eru ekki á hverju
strái frá fornöld. Fræðimenn eru sam-
mála um að Markúsarguðspjall sé þeirra
elst, líklega skrifað laust fyrir árið 70.
Markús fjallar ekkert um fæðingu eða
bernsku Jesú. Það er hins vegar gert í
guðspjöllum Matteusar og Lúkasar sem
voru sennilega skrifuð einhvern tíma á
árabilinu 80-100. Jóhannesarguðspjall er
almennt talið yngst þótt höfundur þess
kunni reyndar að hafa stuðst að einhverju
leyti við töluvert eldri heimildir. En engar
heimildir hefur Jóhannes þó fundið um
fæðingu Jesú.
Engin Hagstofa eða bókasöfn
Lítum þá á Matteus og Lúkas. Frásagnir
beggja af fæðingu Jesú fjalla um atburði
sem gerðust að minnsta kosti áttatíu
árum áður en guðspjallamennirnir sett-
ust að skriftum, kannski nærri öld áður.
Það er langur tími og segir sig sjálft að
margt getur skolast til og þá sér í lagi
aftur í fornöld þegar engin dagblöð og
engin Hagstofa voru til og skráning bæði
atburða og staðreynda frá fyrri tímum
var mjög á reiki og tilviljanakennd.
Matteus og Lúkas hafa því ekki getað flett
upp á bókasafninu hvenær Jesú fæddist
eða hvað var þá á seyði í Palestínu, heldur
hafa þeir þurft að reiða sig á sögur sem
þeir hafa heyrt og gengið hafa staflaust í
þeim söfnuðum frumkirkjunnar sem þeir
tilheyrðu. Og þær sögur hafa mótast og
breyst svo að þær eru í raun gerólíkar og
ekkert er sameiginlegt með jólaguðspjöll-
um Matteusar og Lúkasar nema að báðir
segja Jesú hafa fæðst í Betlehem og for-
eldrar hans heitið Jósef og María.
Lúkas rekur það jólaguðspjall sem allir
þekkja og lesið er í öllum kirkjum lands-
ins á aðfangadagskvöld. Þar er að finna
uppbókað gistihúsið, götuna góðu og
fjárhirða í haga og himneska herskara,
og ættu allir að kannast við þá sögu. En
Lúkas lýkur svo frásögn sinni á að Jósef og
María fara með Jesú litla til Jerúsalem þar
sem hann er helgaður drottni í musterinu,
en því næst fara þau aftur heim til Nasaret,
þar sem fjölskyldan var búsett.
Önnur útgáfa
Jólaguðspjall Matteusar er hins vegar allt
öðruvísi. Af henni verður ekki betur séð
en Jósef og María séu einfaldlega búsett í
Betlehem þegar þangað komu askvaðandi
vitringar þrír að leita að „hinum nýfædda
konungi Gyðinga“. Stjarna ein á himnum
hefur þá vísað þeim veginn þangað. Vitr-
ingarnir ganga inn í húsið þar sem María
og Jósef búa. Það er sérstaklega tekið fram
hjá Matteusi að um hús hafi verið að ræða,
svo samkvæmt því passar ekki að vitring-
arnir hafi komið á fund hins nýfædda barns
í fjárhúsi líkt og helgimyndir sýna marg-
ar. En þeir gefa barninu gull, reykelsi og
myrru og halda síðan á brott. Áður höfðu
þeir varað Maríu og Jósef við því að Her-
ódes, þáverandi konungur Gyðinga, léti nú
drepa öll nýfædd sveinbörn til að freista
þess að koma fyrir kattarnef þeim kornunga
konungi sem hann hefði grun um að væri í
heiminn kominn. María og Jósef flýja því til
Egiftalands undan morðæði Heródesar en
snúa aftur til Palestínu þegar þau frétta lát
hans og settust þá fyrst að í Nasaret.
Jólaguðspjallið þjóðsaga
Nú er það svo að fræðimenn eru almennt
sammála um að ekki sé að marka þessar
jólafrásagnir þeirra Lúkasar og Matte-
usar. Og þá á ég ekki við einhverja trú-
lausa skrattakolla sem sæta færis að spæla
sannkristið fólk, og heldur ekki fræðaþuli
sem aðhyllast önnur trúarbrögð. Alls ekki.
Jafnvel vel trúaðir kristnir fræðimenn
eru á þessari skoðun og öll þau fræði eru
til dæmis kennd í guðfræðideild Háskóla
Íslands, íslenskir prestar ganga því ekki að
því gruflandi að jólaguðspjallið sé næst-
um áreiðanlega eintóm þjóðsaga, þótt þeir
freistist stundum til að segja jólasögur guð-
spjallanna eins og um óvéfengjanlegar stað-
reyndir væri að ræða.
Kappsmál að Jesú væri konungur
Það er margt sem mælir eindregið á móti
því að Jesú hafi fæðst í Betlehem. Í öllum
guðspjöllunum er Jesú ævinlega tengdur
Galíleu og þótt Palestína sé ekki mjög víð-
áttumikið svæði, þá voru Galílea og Júdea
(þar sem Betlehem er að finna) býsna
aðskilin svæði í þá daga. En guðspjalla-
mönnunum tveimur var í mun að tengja
Jesú við Betlehem, vegna þess að í Gamla
testamentinu kom fram að þaðan væri
Davíð konungur ættaður, sá sem mestur
hafði verið Gyðinga, og í Gamla testament-
inu mátti líka finna spádóm um að frá Betle-
hem myndi að lokum koma nýr konungur.
Í þeim spádómi er að vísu greinilega átt
við herskáan herkonung, en ekki kærleiks-
ríkan friðflytjanda, en hinir frumkristnu
söfnuðir settu það ekki fyrir sig. Þeim var
kappsmál að sýna Gyðingum (og öðrum)
fram á að hinn krossfesti Jesú hefði í raun
verið konungur og löguðu þess vegna ýmsa
spádóma Gamla testamentisins að honum,
þar á meðal spádóminn um fæðingu hans í
Betlehem.
Fráleitur þvælingur á konunni
Og það verður að viðurkennast að bæði
Matteus og Lúkas fara hálfgerðar Fjalla-
baksleiðir til að geta látið Jesú fæðast í
Betlehem. Ekki eru til dæmis heimildir um
almennt manntal bæði í Galíleu og Júdeu
um það leyti sem Lúkas vill vera láta, og
jafnvel þó svo að slíkt manntal hefði verið
haldið, þá hefði Jósef aldrei verið skikkaður
til að fara frá heimaborg sinni Nasaret til að
láta skrásetja sig í Betlehem, þó hann hefði
verið ættaður þaðan (sem í sjálfu sér er ekki
endilega líklegt). Manntöl sem Rómverjar
létu gera snerust um að finna út fjölda skatt-
greiðenda á hverjum stað, og Rómverjum
stóð auðvitað hjartanlega á sama um for-
feðratal skattgreiðenda sinna. Fráleitast
af öllu er auðvitað að María hefði þurft að
þvælast með Jósef alla leið frá Nasaret til
Betlehem, tala nú ekki um úr því hún var
komin á steypirinn, konur voru ekki skatt-
greiðendur í Rómaveldi og það hefði ekki
verið nokkur ástæða fyrir Jósef að leggja
erfitt ferðalag á kornunga eiginkonu sína í
þessu ástandi. Og ljóst má vera að frásögn
Lúkasar af fæðingu Jesú í jötu er einfald-
lega tilraun til að láta annan spádóm Gamla
testamentisins stemma við meistarann
mikla.
Á að segja sanna sögu?
Jólaguðspjall Matteusar er ekki miklu
sennilegra, vitringarnir eru náttúrlega
augljós þjóðsaga, og þótt Heródes hafi
verið fantur, þá lét hann aldrei drepa smá-
sveina af ótta við að einhver þeirra kynni
að verða kóngur með tímanum. Og sagan
um flótta Jósefs og Maríu til Egiftalands
og seinna endurkomu þeirra til Palestínu
er tilraun til að láta ævi Jesú ríma við ætt-
höfðingja fyrr á tíð, Jósef Jakobsson og
sjálfan Móse.
Frásagnir guðspjallanna eru endalaus
uppspretta merkilegra hugleiðinga og hér
hefur aðeins verið tæpt á fáeinum merki-
legum hlutum í sambandi við jólafrásagnir
þeirra. Auðvitað er fyrst og fremst litið á
þær nútildags sem táknsögur: Hið saklausa,
fátæka barn sem á endanum reynist höfð-
inginn mesti. Þetta er fallegt og uppbyggi-
legt, og svona sögum hafa menn alltaf verið
veikir fyrir. En hin flókna spurning um sam-
spil sögu og sannleika er hins vegar þessi: Á
að segja söguna eins og hún sé sönn, jafnvel
þótt áheyrendur séu lítil börn?
BAR ÞAÐ TIL UM ÞESSAR MUNDIR?
Jafnvel þó
svo að slíkt
manntal hefði
verið haldið, þá
hefði Jósef
aldrei verið
skikkaður til að
fara frá heima-
borg sinni
Nasaret til að
láta skrásetja
sig í Betlehem,
þó hann hefði
verið ættaður
þaðan … Mann-
töl sem Róm-
verjar létu gera
snerust um að
finna út fjölda
skattgreiðenda
á hverjum stað,
og Rómverjum
stóð auðvitað
hjartanlega á
sama um for-
feðratal skatt-
greiðenda
sinna.
Í JÖTUNNI Margt mælir
eindregið á móti því að
Jesú hafi fæðst í Betle-
hem og fóru Matteus
og Lúkas hálfgerðar
Fjallabaksleiðir til að
geta látið það ganga
upp.