Tíminn - 24.12.1948, Blaðsíða 3

JOLABLAÐ TIMANS 1948
3
Gubmundur Gíslason
Hagalín:
Lamh
fátæka
irLannslrLs
Þaö var hlý og fögur ágústnótt, fullt tungl á heið-
um himni, hæglætis austan kaldi, sjólaust með öllu.
Við Markús vorum á þiljum einir manna, sátum
makindalegir á lyftingarþakinu — hléborðs megin.
Mciria lá með stórseglið eitt uppi, og umbúnaður
eins og þegar verið var við fiskidrátt. En þetta var
einungis hálfri stundu eftir miðnætti, tilgangslaust
að renna færum meðan svona var dimmt. var heid-
ur ekki neins staðar fisk að fá, þó að í björtu væri —
eða svo gat það varla heitið, hafði verið aumasti
slítingur nú í marga daga, og höfðum við þó talsvert
leitað fyrir okkur. Og þetta var ekki svona einungis
hjá okkur, heldur líka hjá þeim ófáu skipum, sem
við höfðurn haft tal af á flakkinu.
Ég átti ekki vakt á þiljum, en ég var hvorki syfjað-
ur né þreyttur, hafði ekki verið það mikið um að
vera upp á síðkastið. Og ég hafði hrifizt af veður-
blíðunni og tunglsljósinu á síðari hluta kvöldvaktar-
innar. Hvernig hafði það líka vérið með hann Jón
á Hrynjanda? Hann hafði í sífellu sungið eða réttara
sagt raulað — vorvísur við færið sitt. Hann hafði
nokkrum sinnum endurtekið hana, þessa:
Blómin væn þar svæfir sín
sumarblænum þýðum
yzt í sænum eyjan mín
iðjagræn í hliðum.
Á vorin, þegar miðnætursólin roðaði sjóinn hjá
Horni og Sléttu, söng Jón á Hrynjanda um „fagurt
kvöld á haustin" — en þegar nótt tók að skyggja,
raulaði hann vorvísur.
Ég var farinn að þekkja hann það mikið, hann
Markús, að ég þóttist vita upp á hár, að í svona veðri
mundi hann drifa sig upp strax og heyrðist í bjöll-
unni, sem booaði vaktaskipti. Hann var ekki laus'
við tunglsýkina, sem þeir sögðu sumir, félagar mínir,
að ég væri haldinn af, — nú, og einhver varð að
vera uppi, þó að ekkert væri að gera, og vaktarfélag-
ar Markúsar mundu þiggja að fá að poka í friði —
en að poka var það kallað, þegar þeir, sem áttu vakt
á þiljum, sváfu niðri í hásetaklefa alklæddir og ekki
í rekkjum sínum, heldur sitjandi eða liggjandi á
bekkjunum.... Og ég þekkti það af reynslunni, að
sitthvað gat borið á góma, þegar við Markús vorum
einir uppi og ekkert að starfa.
Við þurftum ekki að hugsa um að halda á okkur
hita, og við sátum grafkyrrir og horfðum út á sjóinn.
Þarna lá eftir honum tindrandi og iðandi tunglskins-
brú. Hún var bjarmaskærust og blikmest í miðjunni,
en jafnvel þar var hún þó með dökkum, síkvikum
rákum, þar sem voru skuggar hinnar rislágu vind-
báru. Svo dofnaði glitið til beggja hliða, eins og máð-
ist meir og meir, unz við tóku, að því er virtist allt
í einu, tinnusvartir bekkir, sem stungu af við þó all-
dökkan sjávarflötinn — utan við þessa svartgljáu
dregla. En einmitt í þeim gat að líta iðandi, hverfilit-
ar agnir — maurildi, dularfyllst alls, sem þarna bar
fyrir augu — því hvaðan kom þeim ljómi, hvaðan
þessi töfrakenndu litbrigði? Ekki var máninn þar að
verki, því að víst hafði maður séð þau, þó aö ekki
væri tunglskin.
Nóttin var þögul, þögulli en ella vegna hinna sí-
endurte^nu hljóða, er skipinu fylgdu: hríslkennt
gjálfur, letilegt marr, eins og niðurbælt ískur — og
loks ofurlítið glamur, líkt og einhverjar duldar verur
væru að rísla sér í barnagullum úr málmi.
samfélags. Mönnum þykir hagkvæmt að
vera með í slíkum kröfugöngum.
Það þykir ekki hagkvæmt aö ganga
hús úr húsi og sækja sér björg í bú, taka
bollapörin á efri hæðinni en suðupott-
inn á hinni neðri, stígvélin í kjallaran-
um og gleraugu gömlu konunnar á
hanabjálkaloftinu. Plitt þykir' hag-
kvæmt, að falsa skýrslur og brjóta verð-
lagslög, svo að fólkið komi og færi mönn-
um sjálft andvirði allra þessara muna
og meira til .
Það þykir hagkvæmt að njóta sjálfur
forréttinda.
Það þykir hagkvæmt að lifa ekki sam-
kvæmt hinni kristnu grundvallarreglu.
Stundum misskilja menn boðskap hins
kristna kærleika. Boðorðið dæmið ekki,
túlka þeir þá svo, að menn eigi hvorki
að hafa skoðun né stefnu. Það er þó
hið'grófasta guðlast og algjörlega röng
túlkun. Kristinn maður á að hafa sann-
færingu og íylgja henni djarft og ör-
uggt. Hann á að berjast gegn yfirgangi,
ójöfnuði og forréttindum. En hann gerir
það ekki með hatri og heift.
Menn eru ekki varaðir við dómsýki til
þess að gera þá stefnulausa og reikula í
ráði. En það er hægt að berjast ákveðið
gegn forréttindum og þegnskaparleysi
án þess að fordæma hina breysku. Yarn-
aðaroröin lúta að því. Við vitum aldrei
til fulls um þau atvilc og tildrög, sem
hafa gert mennina það, sem þeir eru.
Við vitum ekki, hvað orðið hefði úr okk-
ur sjálfum í þeirra sporum. Við vitum
heldur ekki, hvort þeirra veikleiki er
verri en okkar, þó að á öðrum sviðum
liggi og komi ef til vill óþægilega við
okkur. Þess vegna ber okkur að varast
persónulega áfellisdóma um eðli og gerð
samferðamannanna. Slík hófsemi og
sanngirni á ekkert skylt við stefnuleysi.
Reglan er hér í samræmi við snilli-
yrðið gamla: Illt verk skal hata en elska
manninn. Þetta kemur líka heim við
heilræðið, sem Túllus prestur réði læri-
sveini sínum í Númarímum hjá Sigurði
Breiðfjörð:
feáSsS' m;
Elskaðu góða en aumkva þá
afvega sem leiðast.
Sumum finnst líka, að ofmikil áherzla
hafi verið lögð á auðmýkt hjartans í
hinum kristna boðskap. Myndi það þó
ekki vera hollast og heppilegast að finna
til vanmáttar síns og takmarkana og
vilja af einlægum huga þiggja hjálp til
að komast til meiri þroska? Er það ekki
höfuðþáttur í öllu helgihaldi og guð-
rækni kristinna manna að samstilla
hugi sína í bæn og leit þeirrar hjálpar?
Og er það ekki réttasti og hollasti lífs-
skilningurinn þegar alls er gætt, að öll
þurfum við hjálpar og líknar við, og
því ættum við öll að reyna að hjálpast
að sameiginlega?
Þetta átti ekki að vera trúboð og ég
veit líka vel, að menn fara ekki að trúa,
jafnvel þó að þeir finni, að það myndi
vera hagkvæmast, að allir gerðu það.
Þetta verður heldur ekki nein trúar-
játning. Hér átti aðeins að túlka ákveð-
ið sjónarmið í deilumálum, — draga
fram atriði, sem hafa sagnfræðilega úr-
slitaþýðingu.
Þjóðfélagið er byggt á kristnum grund-
velli. Vestrænt lýðræði byggist á mann-
helgi kristinnar lífsskoðunar. Þess vegna
varð kirkjan öflugasti andstæðingur
kynþáttahaturs og kúgunar nazismans.
Hitt sé ég ekki, hvernig hægt er að
framkvæma þær kröfur, sem á þessum
grundvelli eru gerðar til þjóðfélagsins
einstaklingnum til þroska og verndar,
ef fólkið hættir sjálft að rækja hinar
kristnu frumdyggðir. Levítinn lét hinn
rænda og særða mann liggja hjálpar-
vana við veginn. Hann er dæmi þeirra,
sem segja nú: Hér þarf að sönnu að
hjálpa, en það er ríkið en ekki ég, sem
það á að gera.
Það er ekki slíkt réttlæti, sem frelsar
heiminn.
Enginn taki þetta, sem vörn fyrir
þjóðfélagslegt ranglæti. Fjarri sé mér að
v.erja þaifS,. ^itt.vildi ég að,allir ,sæju, að
meðan einungis er leitað hins hag-
kvæma, verður forréttindanna leitað, og
þá verður baráttan aðeins um það,
hverjir eigi að njóta forréttindanna. Þá
er beira að vera einsetumaður úti í eyði-
mörkinni en skilmingaþræll í þeim
vopnaburði.
Hér þurfum við fólk, sem viðurkennir
siðgæði og sækist ekki eftir forréttind-
um af því það er brot á þeirri lífsskoð-
un, sem sjálfsvirðing þess og innri frið-
ur styðst við. Ef ekki er hægt að boða
og rækta það siðgæði, er grundvellin-
um kippt undan því menningarþjóðfé-
lagi, sem við lifum í.
Hin kristna trú og kristna lífsskoðun
byggði menningu íslenzks þjóðfélags
upp með aldalöngu starfi. Það er ekki
hægt að svipta þeim grundvelli burt án
þess að þjóðfélagsbyggingin haggist.
Þetta þýðir ekki það, að við eigum að
hafa þjóðkirkju og kenna kristna lær-
dóma í öllum skólum til að vernda þjóð-
félagið, hvort sem við teljum kristin-
dóminn réttan eða rangan. En þetta
þýðir, að við verðum að leita annarra
röksemda gegn kristinni trú, en þeirrar,
að hún sé óþörf og óheppileg í þjóðfé-
lagi okkar.
Það eru söguleg vísindi, að lífsskoðun
kristninnar er grundvöllur menningar-
þjóðfélags, eins og við öll viljum lifa í.
Af ráðnum hug vil ég láta allar hug-
myndir um framhaldslíf einstaklingsins
liggja milli hluta. Sumum finnst ef til
vill lítils virði að keppa að andlegum
þroska og fullkomnun í siðgæði og
dyggð, ef þeir hljóta hvorki persónu-
lema umbun né hegningu í öðru lífi.
Þeir um það. Hitt er óvéfengjanleg stað-
reynd, að hverri kynslóð er trúað fyrir
uppeldi og þroska hinnar næstu. Sá,
sem á sér siðgæðisreglur og virðir þær,
kennir börnum sínum það líka. Sá, sem
telur hagkvæmt að smeygja sér undan
skyldunum og seilast til forréttinda,
kennir sínum börnum það. Þetta fram-
haldslíf kynstofnsins ætti að vera góð-
um mönnum nóg til að finna til ábyrgð-
ar gagnvart þeim, sem eru ómótaðir og
máttvana gagnvart þróuninni. Það er
vitanlega hagkvæmt að láta sig gilda
einu um þá, eins og það var hagkvæmt
að bera út börn og yfirleitt alltaf að
ganga á hlut hinna smáu og veiku, þar
sem ekki þarf að óttast eftirmálin.
Nú kunna menn að segja, að hér sé
þá svo komið, að enda þótt trúin á
framhaldslíf og réttláta umbun síðar
meir, hafi oi'ðið mönnum hvöt og lagt
á þá skefjar, svo að þeir hafi komið bet-
ur fram, ætti ekki að þurfa aö kaupa
menn svo eða hræða til að vera góðir.
Góður maður geri vel án endurgjalds-
vonar eða ótta við hegningu. Hann þurfi
því enga trú til að fylgja siðgæði sínu.
Þeir, sem þannig líta á málin, skoða
þá gjarnan trúna sem hækjur eða hjálp-
artæki, sem að vísu hafi haft góða þýð-
ingu, en þurfi nú ekki lengur með.
Hitt verðum við þó að viðurkenna, að
hér kemur fleira til greina en siðfræðin
ein. Reynsla trúaðra manna er sú, aö
trúin gefur þeim bæði þrek og styrk til
að fylgja boðorðum siöfræðinnar. Trú-
arvissan gefur öryggi og baráttuþrek, þó
að illa gangi í bili. Hún eyðir vonleys-
inu, sem leggst eins og lamandi hönd
yfir, þegar horfur eru tvísýnar. Og hið
andlega samfélag hefir þýðingu, sem sízt
má vanmeta.
Menn kunna að segja, ef þeir vilja, að
enn sé talaö um trúna, sem hjálpartæki,
sem hinn sterki og frjálsi maður ætti