Tíminn - 24.12.1951, Blaðsíða 2

2
JÓLABLAÐ TÍMANS 1951
fíjer útl a íslandi hafa tveir bisk-
upar verið teknir frá sjálfu altar-
inu og leiddir til aftöku, og má
þetta furðulegt heita með heldur
friðsamri og nær vopnlausri þjóð.
Annar þessara biskupa hefur feng-
ið ilt eftirmæli og enga uppreisn.
En Jón Arason varð dýrlegur af
dauða sínum og frelsishetja íslend-
inga. Þar að auki hefur verið reynt,
bæði af útlendum mönnum og inn-
lendum, að gera hann að píslar-
votti fyrir trú sína. En slikt er að
rangsnúa spjöldum sannrar sögu.
Jón Arason beið ósigur fyrir út-
lendu veraldarvaldi, en einnig, og
því má síst gleyma, fyrir sterkri
frelsishreyfingu innanlands sem
var andlegs eðlis og æskileg, hvað
sem segja má um suma forvigis-
menn hennar. Þetta leiðum við ís-
lendingar hjá okkur, hvenær sem
við minnumst þjóðhetjunnar. Við
einblínum á það hlutskifti hans að
vérða „dæmdur af danskri slekt“.
Við einblínum á þau hremmilegu
örlög hinna íslensku boðbera and-
legs frelsis, að þeir voru eins og
dæmdir til — hjer sem annarstað-
ar — að gera bandalag við purkun-
arlaust og soltið fjárhagsvald,
vopnað konungsvald, sem síðan
sveik alla sína eiða og allar menn-
ingarskyldur, braut niður, brendi,
rændi og ruplaöi. En í staðinn fyrir
græðismyrsl hins nýja anda og hins
nýja tíma veitti þetta útlenda vald
þjóð okkar sár á sár ofan, svik á
svik ofan. Þessi hræðilegu von-
brigði svikinnar þjóðar hafa gert
Jón Arason dýrlegan, enda mun
vegsemd hans ekki af honum tek-
in meðan íslenskt þjóðerni lifir.
Fyrst og fremst varði hann hið síð-
asta sem eftir var af hinni fornu
íslenzku goðakirkju og þvínær hin-
ar síðustu leifar hins forna höfð-
ingjavalds, þó að mjög væri úr
brunnið. En mest er um vert sjálf-
an manninn, hina íslensku hetju
í Jóni Arasyni, hina stórbrotnu og
tignu ættjaröarást, heiðríkju hins,
íslenzka anda yfir höfðingja hinn-
ar latnesku kirkju, að hann þorði
á þeim tíma að leggja málfar síns
móðurlands til jafns við latínuna,
kirkjumálið, lærdómsmálið, heims-
málið sjálft. Fyrir þessar sakir
gleymum vjer öllu því sem minna
er um vert, gleymum yfirgangí
hans, rangsleitni og valdaflani. Við
leggjum fæð á Daða í Snóksdal, þó
að hann væri mjög seinþreyttur til
vandræðanna, þó að hann kæmi
fram sem göfugum höfðingja
sæmdi, af fullri góðgirni og sátt-
fýsi, en mikilli festu og karlmensku,
er engin sanngirni tjáði, og þó að
hann gerði ekkert annað en að
verja frið og rjett og borgaralegt
öryggi í landinu.
Svo mikill er Ijóminn af hinum
íslenzka anda Jóns Arasonar. Svg
mikill er þessi ljómi að katólskir
menn vilja breyta honum í katólska
gloríu, og jafnvel lútersk kirkja
virðist eigna sjer nokkuð af þessari
birtu. Trúarlega sjeð var þaö þó
fyrir lúterska kirkju gert að höggva
Jón Arason, og án hennar tilverkn-
aðar hefði það ekki gert verið. Það
er næsta undarlegt að íslensk nú-
tímakirkja og nútímamenn skuli
með einhverjum hætti ruglast á
þessu einfalda máli, því fremur sem
við höfum öldungis óræka vitneskju
um það, að Jón Arason skildi þetta
sjálfur harla vel. Hann skildi til
fulls örlög sín:
Vondslega hefur oss veröldin blekt,
vjelað og tælt oss nógu frekt . . .
Veröldin hefur blekt hann. Hinn
veraldarsinnaöi höfðingi og kapps-
maður er leiddur burt frá töpuðum
leik. Hann hefur tapað pólitísku
tafli. Alt er hjegómi, eins og á tíð
prjedikarans. Ef til vill var „ver-
öldin“, valdastreitan, ekki þess
verð að leggja þar lífið við, og sig-
urvegarinn er þeirrar fórnar mjög
óverðugur. Þessi játning Jóns Ara-
sonar snertir vissulega qkki trúna
sjálfa, ekki neitt sem guði hans
kom við, enda væri hann þá óverð-
ugur þeirrar aðdáunar sem verið
er að sýna honum sem trúarhetju.
Var ekki trúin sjálf harla einfalt
mál fyrir Jóni Arasyni? En sá sem
snjerist til varnar fyrir, forna
valdaskipun í landinu, hvernig
mátti hann hafna trú feðranna?
Hin stórmannlega, ef svo mætti
segja háleita fyrirlitning í svari
hans til hins lúterska prestlings,
tekur hún ekki af öll tvímæli um
það, að fyrir Jóni Arasyni væri
sjálf trúin hafin yfir allar deilur
og allar orðræður? Hin fláa veröld
hefur brugðist honum, henni hef-
ur hann treyst um of, en guði sin-
um er hann enga fórn að færa.
Eitthvað á þessa leið varð mjer
hugsað i Hólakirkju sjálfri á degi
Jóns Arasonar. Hvað sem öðru líð-
ur: sú messugerð sýndi þó, að hina
íslensku þjóðkirkju bagar ekki
játningarígur nje háskaleg form-
festa. Hið sögulega erindi Magnús-
ar Jónssonar prófessors var þó eitt
sjer þess verðugt að fara heim að
Hólum þennan hinn fagra dag. Það
opnaði viða útsýn um líf og örlög
Jóns Arasonar. Til einnar áttar
blasir þetta við: Gissur Einarsson
hefur lögfest hinn nýja sið um mik-
inn meirihluta landsins. Jón Ara-
son má ekki við þessum andstæð-
ingi og situr hálfnauðugur á frið-
stóli. Ævi hans líður að kveldi; eft-
irmaður hans mun kollvarpa rjett-
um sið einnig í hans biskupsdæmi.
Við þetta aftanskin yrkir Jón Ara-
son trúarljóð sín, syngur svana-
söng katólskrar trúar á íslandi.
Hann hefur raunverulega beðið
hins virðulega dauða í góðri elli,
og hefði fengið að visu allgott eft-
irmæli og engan dýrðarljóma, ef
Gissur Einarsson, hinn yngri mað-
ur, hefði lifað hann, maðurinn sem
hin íslenska evangelisk-lúterska
kirkja hefur gleymt, þó að hann
grundvallaði þá kirkju á íslandi.
Stórmennið sem í Jóni Arasyni
bjó, íturhyggjumaðurinn, þjóðhetj-
an, hefði horfið okkur; hann hefði
þá orðið í sögu landsins ágætur
meðalbiskup, skáld gott, framfara-
maður i prentlist.
Nú hafa leikir og lærðir tekið
höndum saman að reisa Jóni Ara-
syni verðugan minnisvarða. Þessi
varði er nú fullgerður, sem mjög er
kunnugt, rjettum fjórum öldum
eftir að Jón Arason rjeð lögum og
loíum á Alþingi við Öxará, fjórum
öldum eftir að hann dreifði Dön-
um út á flæðarflaustur og henti
sjálfur gaman að öllu, fjórum öld-
um eftir að einn danskur skrifari
lætur leiða smurðan biskup og ís-
lenskt stórmenni til aftöku, án
dóms og laga.
Það er eins og harmur og niður-
læging Norðlendinganna sem stóðu
úti i Skálholti þennan kaldlýsta
haustmorgun — það er eins og hin
síðasta ganga biskupsins brenni
enn í blóði þeirra, eins og átthaga-
vitund, eins og hjeraðsmetnaður,
eins og samviska. Það er eins og
þeir sætti sig varla við það enn í
dag að Sunnlendingar eigi Jón
Arason líka.
Viðbúnaður Skagfirðinga var
mikill undir dag Jóns Arasonar að
Hólum, hinn 10. sunnudag eftir
trinitatis í sumar (13. ág. 1950), og
mörg áheit munu hafa verið gerð
og margar heitar bænir um birtu
sólar og blessun yfir þann dag. En
kvíði Norðlendinga var mikill, því
að svo var sem hlið himins hefðu
opnast og regn og myrkur grúfði
yfir Skagafirði, nótt og dag, viku
eftir viku. Sjálfa aðfaranótt hátíð-
arinnar um óttuskeið vaknaði
skólastjórinn á Hólum við hrelda
konurödd: Enn er hellirigning.
Hvernig fer þetta alt? Það verður
glaðasólskin, svaraði maðurinn, og
sefur þegar aftur.
Aðkomumaður sem kemur af for-
vitni ber ekki slíkar áhyggjur.
Sumarið 1910, þegar hin fyrsta
biskupsvígsla var að Hólum og
Brynjölfur bóndi í Þverárdal bar
þær áhyggjur sem skólastjóranum
voru nú fengnar, þá kom jeg einn-
ig að Hólum. Þá vorum við Tryggvi
Þórhallsson þar hestasveinar báð-
ir, sátum uppi í Hólabyrðu í sum-
ardýrð og þuldum hvor öðrum Ijóð
Gríms Thomsen og þreyttum skiln-
ing saman. Nú mun jeg sakna þar
vinar 1 stað, eftir 40 árin.
Fátt er mjer mjög minnisstætt
frá Hólum þennan dag, eða þessa
daga 1910. Ekki sá jeg þar nema
einn mann sem jeg aldrei gleymdi
síðan, en það var Matthías Joch-
umsson. Slíkur dagur átti við hann,
en mjer varð starsýnt á þennan
mann sem bar svo mjög ægishjálm
yfir alla aðra i huga minum, en
jeg hafði aldrei sjeð hann. Og loks
man jeg nú ekki nema tvent mjög
skýrt. Hann sat með mörgum öðr-
um við langt morgunverðarborð,
fyrir vígsluna. Hann ljek á alsoddi
og hjelt uppi samræðunum. Jeg sat
nokkru neðar, hinumegin borðsins,
og svalg i mig orö skáldsins, og þó
meir alt fas hans og persónu-. Þá
er máltíðinni var lokið tíndust
menn á brott, en allmargir sátu
eftir kringum þjóðskáldið og
hlýddu máli hans. Þar voru vinir
hans margir og kunnir menn. Fáir
munu hafa setið eftir þar sem jeg
var, og skáldið hefur líklega veitt
því eftirtekt að ókunnur unglingur
horfði á hann, því að vandlega
þagði jeg. Hann laut að sessunaut-
u;-.i sínum og mun hafa spurt hver
þessi ungi maður væri, því að jeg
heyrði undir væng að einhver sagði
honum það. Síðan stóð hann upp
og kvaddi nokkra vini sína með
handabandi og gekk frá borðinu.
Þá gekk hann rakleitt til mín um
leið og hann fór og rjetti mjer hönd
sína. En jeg hafði áður lesið orð
Guðmundar Hannessonar þar um,
að „það eru engir kaldir grannir
fingur|ómar, sem rjett er tylt í
hendi manns þegar hann heilsar,
heldur er það heill, hlýr og mjúk-
ur hrammur sem grípur um hend-
ina og skekur hana vingjarnlega og
Frámh. á 38. síðu'.