Tíminn - 24.12.1951, Blaðsíða 3

m

^JÓLfiBUiÐ-TÍMAííS 1951
BERNHARD STEFANSSON
Æskuheimili Jónasar Hallgrímssonar
é . L
gr Flestir Islendingar, sem komnir
' eru til vits og ára, vita, að „lista-
skáldið góða“, Jónas Hallgrimsson,
var fæddur að Hrauni í Öxnadal
og margir vita einnig, að fæðing-
ardagur hans er 16. nóv. 1807.
Hins hefi ég aftur orðið var, að
ýmsir vita ekki, hvar Jónas ólst
upp og enn fleiri, þeirra á meðal
menn, sem kunna ljóð eftir hann
og dást að honum, vita næsta lítiö
um æskuheimili hans, þó að þeir
renni grun í hvert það var.
Ég heíi oroið þess var, að jafn-
vel sumir mermtamenn halda, að
Jónas hafi alizt upp í Hrauni þar
til faðir hans drukknaði í Hrauns-
vatni; þá hafi hann yfirgefið æsku
stöðvarnar og lítil sem engin kynni
af þeim haft eftir það. Jafnvel eft-
ir að æfisaga Jónasar, eftir Matt-
hías Þórðarson prófessor, kom fyr-
ir almenningssjónir, hefur þessari
kenningu skotið upp og það opin-
berlega. Gefur þó Matthías ná-
kvæmar upplýsingar um æskuár
Jónasar, þar á meðal um dvalar-
staði hans og heimiii, svo fræði-
mönnum a. m. k. ætti að vera vor-
kunnarlaust aö vita hið rétta í
þessu efni. Og þó að sumum finnist
ef til vill þetta atriði ekki skipta
miklu máli, ljóð listaskáldsins séu
hin sömu, hvar sem hann ölst upp,
þá hygg ég þó, að það sé.um þetta
sem annað, að betra sé að vita hið
rétta, heldur en að hyggja hið
ranga. Það mun og almennt talið
gott til skilnings á verkum manna,
að vita sem bezt skil á æfi þeirra,
allt frá barnæsku og um það um-
hverfi, sem þeir lifa í. Hygg ég, að
svo hljóti einnig að vera um Jónas
Hallgrímsson.
Nú er ég að vísu sjálfsagt ekki
til þess fær að bæta neitt um það,
sem um æfi og starf Jónasar Hall-
grímssonar hefir verið skrifað,
enda er það ekki ætlun mín. En svo
stendur á, að ég er fæddur og upp-
alinn og hefi dvalið meiri hluta
æfi minnar i næsta nágrenni við
æskuheimili Jónasar. Ég er því
næsta kunnugur þar. Auk þess hefi
ég sérstakar heimildir um þetta, að
nokkru frá dögum Jónasar sjálfs
og að nokkru frá því fáum árum
eftir dauða hans, en þá voru
nánustu ættingjar hans þar enn.
Verður þeirra heimilda siðar get-
ið. Af þessum ástæðum ætla ég að
segja hér nokkuö frá þessu heim-
ili og þá um leið frá sumum af allra
nánustu ættingjum og venslamönn
um Jónasar.
Þess er þá fyrst að geta, að þó
að Jónas Hallgrímsson væri fædd-
ur að Hrauni í Öxnadal, þá ólst
hann þar ekki upp nema fyrsta
misseri æfi sinnar og hefir hann
því ekki átt neinar minningar frá
dvöl sinni þar. Þegar hann fædd-
ist, bjuggu foreldrar hans að
Hrauni, en þau voru, sem kuxinugt
er, séra Hallgrímur Þorsteinsson,
sem þá og til æfiloka var aðstoðar-
þrestur séra Jóns Þorlákssonar
skálds á Bægisá, og kona hans,
Rannveig Jónasdótti'r.
Vorið 1808, þegar Jónas var á 1.
ári, fluttu foreldrar hans að Steins-
stöðum í Öxnadal og bjuggu þar
síðan meðan bæði lifðu og áttu þar
heima til dauðadags. Steinsstaðir í
Öxnadal voru því æskuheimili lista-
skáldsins og ég hygg, að þar hafi
honum sjálfum fundizt hann eiga
heimili til dauðadags og verður sið-
ar nánar að þvi vikið.
Sem kunnugt er drukknaði faðir
Jónasar í Hraunsvatni, þá er Jón-
as var tæpra 9 ára gamall.
„Þá var eg ungur,
er unnir luku
fSiSur augum
fyrir mér saman,
man eg þó missi
minn í heimi
fyrstan og sárstan,
er mér faöir hvarf“,
segir Jónas um þann atburð, og
hann bætir við:
, man eg og minnar
móður tár,
er hún aldrei sá
aftur heim snúa
leiðtoga liúfan,
Ijós á jörðu
sitt og sinna.
Það var sorgin þyngst.“
Já, án efá hefir það verið sorg-
in þyngst“, en ekkjan unga á
Steinsstöðum virðist ekki hafa
misst kjarkinn við sorgina. Hún
hélt þar áfram búi, þar til eftir að
Rannveig dóttir henn
ar, sem var 5 árum
eldri en Jónas, giftist
og hún og maður
hennar tóku við jörð
og búi. En á Steins-
stöðum átti Rannveig
Jónasdóttir heima til
æfiloka og var á veg-
um dóttur sinnar
mörg hin síðari ár.
Varð hún kona gömul
og andaðist ekki fyrr
en árið 1866, eða 21
ári síðar en Jónas son
ur hennar.
Það er langt frá bví,
að Jónas Hallgríms-
son færi alfarinn úr
Öxnadal eftir lát föð-
ur síns, eins og ýmsir
hyggja. Hann fór bá
að vísu til frændfólks
síns í Eyjafirði og
dvaldi þar um tíma.
En fljótlega kom
hann aftur heim að
Steinsstöðum til móð
ur sinnar og þar er
ið • hvað eftir annað
tali sóknarprestsins
árum. Fermdur var hann og að
Bægisá, prestssetri sveitarinnar.
Móðir Jónasar kom honum fyrir
utan sveitar til að „læra undir
skóla“, en þó að unglingur dvelji
um tíma við nám utan heimilis,
slitur það ekki heimilisíesti hans.
Sama er að segja um skólaár Jón-
asar að Bessastöðum. Þá mun hann
hafa dvalið heima á Steinsstöðum
á sumrum og gengið þar að allri
venjulegri sveitavinnu. Full vissa er
t. d. fyrir því, að Jónas dvaldi á
Steinsstöðum sumarið 1828. • Það
sýnir rneöal annars kvæðið „Ferða-
lok“.
Full vissa er þannig fyrir því, að
Jónas Ilallgrímsson ólst að lang
mestu leyti upp á Steinsstöðum og
að hann átti þar heirna fram yfir
tyítugt. Eftir að hann lauk stúd-
entsprófi 1329, verður líklega ekki
beinllnis talið, að hann hafi átt þar
„lögheimili". En hvað mun honum
sjálfum hafa fundizt? Ekki verð-
ur beinlínis neitt um það sannaö,
en nokkuð má ráða af líkum. Næstu
3 árin eftir stúdentsprófið gegndi
Jónas skrifstofustörfum i Reykja-
vik, en hann skoöaði það sem al-
gert bráðabirgðastarf, því að hann
ætlaði sér, þá er færi gæfist, að
sigla til háskólanáms. Á þessum ár-
um fór vinur hans Tómas Sæ-
mimdsson norður í land og gisti á
Steinsstööum. Hann skrifaði Jón-
asi meðal annars um það og segist
hafa komið við heima hjá honum.
Ætli hann hafi líka ekki heyrt Jón-
as segja „heima á Steinsstöðum“?
Sem kunnugt er fór Jónas til há-
skólanáms i Kaupmannahöfn árið
1332 og var talinn nemandi þar í all
mörg ár, sennilega til 1838. Ég hygg
nú, að íslenzku Hafnarstúdentarn-
ir hafi ekki skoöað herbergin sín á
Garði, og því síður leiguherbergi út
um bæinn sem heimili sín, heldur
heimili foreldra sinna heima á ís-
landi og aö svo hafi einnig verið
um Jónas. Það væru þá helzt 7 sið-
ustu árin af æfi Jónasar, sem vafi
gæti leikið á um, hvar honum hafi
fundizt hann eiga heima. En þeg-
ar þess er gætt, aö' Jónas kvongað-
ist altírei og stofnaði aldrei sitt eig-
ið heimili, þá má vafalaust telja,
að hann hafi alla æfi hugsað og
hans get-
í mann-
frá þeim
talað um þann stað, þar sem móð-
ir hans og systur áttu heima, sem
heimili sitt, að hann hafi alla æfi
sagt: lieivia á Steinsstöðum.
Skal nú gerð tilraun til að lýsa
þessu heimili Jónasar Hallgríms-
sonar að nokkru og þá fyrst um-
hverfinu. Síðar mun ég svo segja
nokkur deili á nánustu ættingjum
og venslamönnum hans. Verður þó
að fara fljótt yfir sögu.
Cxnadalurinn, þar sem æsku-
heimili Jónasar Hallgrímssonar
var, er djúpur og nokkuð þröngur,
með tignarlegum, sumir segja
hrikalegum, fjöllum til beggja
hahda. Undirlendi er nokkurt í
dalnum, einkum um Steinsstaöi, og
fjallahlíðarnar eru víða grösugaj'
neðantil. Segja má aö dalurinn sé
nokkuð hrjóstugur,: en þar er þó
„gott undir bú“ og landkostir mikl-
ir. Um miðjan 'dalinn eru hólarnir,
„sem hálfan dalinn fylla“ og „rétt
við háa bóla, hraunastalli undir“,
þ. e.: í hólunum vestan ár er bær-
inn Hraun, þar sem Jónas fæddist.
Ég hugsa, að hverjum vegfar-
anda, sem um Öxnadal fer í fyrsta
sinn, veröi starsýnt á fjallið fyrir
ofan Hraun og á Hi'aundranga,
sem gnæfir þar yfir, og að honum
verði þá ef .til vill hugsað til orða
Hannesar Hafsteins, að þarna sé
minnisvarði, sem náttúran sjálf
hafi reist elskhuga sínum, Jónasi
Hallgrímssyni. Fjallið fyrir ofan
Hraun er annars tindótt mjög, þess
vegna tala margir ókunnugir um
Ilraundrangana i fleirtölu, en það
kunnum við Öxndælingar illa við.
Einn tindurinn er þar miklu mest-
ur. Það er Hraundrangi, um annan
dranga tölum við ekki. Hinir tind-
arnir heita ýmsum nöfnum, en
enginn þeirra Drangi.
Hraundrangi sést víða að, og frá
Steinsstöðum sést hann litlu mið-
ur heldur en heiman að frá Hrauni.
Merkur rithöfundur, séra Jónas
Jcnasson frá Hrafnagili, var fyrir
mörgurn árum staddur á Steinsstöð
um, æskuheimili Jónasar Hall-
grímssonar, og er hann litaðist þar
um, varð honum að orði, að hér
mætti lesa Dalvísur Jónasar Hall-
grímssonar, þó að maður hefði
hvorki séð þær skráðar né heyrt
þær; þær blátt áfram sæjust þar.
Og þetta er satt.
„Fííilbrekka, gróin grund,
grösug hlíð með berjalautum",
blasa við frá Steinsstöðum.
„Flóatetur, fífusund“,
voru þar einnig á dögum Jónasar
og flóinn er þar enn, en nú er bú-
ið að þurka svo upp landið, að fíf-
an er að mestu horfin. En þegar
ég var ungur, var stórt sund fyrir
sunnan og neðan túnið á Steins-
stöðum, hvítt af fífu hvert sufnar.
„Smáragrundina" sjá allir, sem
um veginn fara. Hún er nokkru fyr-
ir sunnan túnið.
„Gljúfrabúi gamli foss“
er skammt fyrir ofan bæinn á
Steinsstöðum. Þessi foss er í læk,
sem kemur fram úr gljúfrum, eða
þröngu klettagili („gilið mitt í
kletta þröngum“) skammt fyrir of-
an og fellur síðan fram af háum
klettastalli. Þessi lækur er ekki sér-
lega vatnsmikill, nema í leysingum
á vorin, og auk þess hefir sumt af
honum brotið sér farveg norðan við
klettastallinn, svo að sá hluti
vatnsins er ekki í fossinum. Af
þessum ástæðum ber oft fremur
lítið á fossinum í þurkatíð nú orö-
ið. í mínu ungdæmi sást hann aft-
ur ætíð greinilega og svo mun ekki
síður hafa veriö á dögum Jónasar
og næsta fagur er fossinn, þegar
vatnsmagn er nægilegt.
„Góða skarð með grasahnoss" er
einnig til í fjallinu fyrir ofan
Steinsstaði og mun ég geta þess
nánar í öðru sambandi. Ekki veit
ég hvar betur á við að tala um
„hnjúkafjöllin himinblá“ en ein-
mitt í Öxnadalnum og þar má einn
ig sjá „hamragarða“ og „hvíta
tinda“, þó að ekki sjáist beinlínis
til megin jökla landsins.
Já, hinar látlausu „Dalvísur"
Jónasar Hallgrímssonar lýsa Öxna-
öai og umhverfi Steinsstaða alveg
sérstaklega, betur en nokkur önn-
ur orð íá gert.
En þrátt fyrir þetta hefi ég séð
það dreg-ð í efa, að skáldið hafi átt
nokkuð cérstaklega við Öxnadal í
vísunum. Mig minnir, að ég hafi
jafnvcl séð þeirri fjarstæðu haldið
fram, að hann muni hafa átt við
„Dal“ undir Eyjafjöllum, þó að þar
sé tæplega nokkur dalur í augum
Norðlendings, eins og Jónas var.
En mér er spurn, er ekki lang
líklegast að skáldið hafi átt við sína
eigin æskusveit, sveitina sem hann
þekkti bezt og sjálfsagt hefir unn-
aö mest? Ég heW, aö öll sálfræði-