Tíminn - 24.12.1951, Blaðsíða 10

Þar vaxa ýms fjallablóm, t. d.
dvergsóley, laukasteinbrj ótur, með
litlu, rauðu laukana 1 blaðöxlun-
um, fjalladepla o. fl. — Grösugt
engi er suðaustan við bæina. Er
sumt af því áveituland og gott gul-
stararengi. Þarna á enginu vex
stórvaxin safastör (Burnefja)
hvarvetna.. Er hún algeng austur
um Sandfell og Hofsengjar og Fag-
urhólsmýri, en óvíða fundin ann-
arsstaðar á landinu. Skriðdepla er
algepg á enginu. í skurðum og poll-
um flutu grasnykrublöð og hin
smágerðu, hvítu blóm lónasóleyj-
arinnar á vatninu, en botn
grynnstu pollanna var sumstaðar
gulur af smáum blómum flagasól-
eyjar og sefbrúðu. Vetrarkviða-
störina alkunnu (snjónál) virðist
vanta að mestu eða öllu í Örsefum.
Upp og austur af enginu taka við
grýttar grundir. Flseða lækir ef-
laust yfir þær á vorin. Gulmaðra
og klóelfting ráða þar rikjum og
lita grundirnar. Mikið ber einnig
á gulum körfum íslandsfifilsins.
hafi eftir staðið. — Veðrátta
versnaði einnig um skeið, svo að
jöklar gengú fram. Lenti þá
Breiðá, bær Kára Sölmundarsonar,
undir jökul eins og kunnugt er. En
nú dregur jökullinn sig til baka aft
ur af láglendinu og nýir tindar
koma í Ijós upp úr honum.---------
4. ágúst 1727 varð jarðskjálfti. „Kl.
9 árdegis heyrðust 3 brestir og rétt
á eftir kom jökulhlaup fram úr
Berjagili fyrir austan Sandfell, fór
það yfir alla Kotáraura og tók
Kotársel og sauðfé og hesta, sem
íyrir því urðu. Litlu síðar hljóp
Virkisjökull og tók af tvær hjáleig-
ur frá Sandfelli og margar kindur
og eyddi mikið graslendi. Prests-
setrið var nú kvíað af ógurlegum
jökulhrönnum beggja megin; flýði
þá presturinn og heimilisfólk hans
upp i fjallið í Dalskarðstorfu; þar
var tjaldað og flutt þangað mat-
væli og aðrar nauðsynjar. Eftir
jökulhlaupin kom ógurlegt ösku-
fall og grjótflug og stóð af þessu
mesta myrkur i 3 daga. Eldgang-
graslendi fyrir neðan. Standa beit-
arhús langt niður á flatneskjunni.
Við Skattafellsá t Örafum. Vatnajeppi frá Svínafelli.
inni). Bak við bæinn standa
nokkur tré, flest gróðursett 1928.
Hæstur er reynir, 7.40 m.; mun
hann vera eitthvað eldri, líklega
frá 1911, ættaður frá Hallorms-
stað, en flestir hinna frá Skapta-
felli.
Rétt ofan við Svínafellsbæina
eru á tveimur stöðum ljómandi
fallegir skógarhvammar. Falla lækir
fram af bergi og liðast um hvamm-
ana; en háar bjarkir uppi á brúnun
um mynda umgerð og gera
hvammana svipmikla. í hvömmun-
um er skjólsælt mjög og allt vafið
í gróðri. Þar dafna stórir gulvíði-
runnar, reynivíðir, hvannir, blá-
gresi, blákolla, gleymmérei, blá-
klukka, mjaðurt, hrútaberjalyng,
undafíflarsóleyjar, smjörgras, ilm-
reyr o. fl. Ber mikið á bláu og gulu
blómalitunum. En í Skógargils-
hvömmunum sér sigurskúfurinn
um rauða litinn. Sé farið upp gilin
koma í ljós aðrir hvammar, einn-
ig með laufhvelfingum upp af hin-
um. Má hér kveða: „Á vorin skart-
ar skógarbjörk í skikkju grænna
laufa. Ég leita inn í laufsalinn; i
limi syngur þrösturinn: ó skógar-
björk, ó skógarbjörk i skikkju
grænna laufa“. Sundpollur er í
einum hvamminum, rétt í skógar-
jaðrinum. Er þarna friðsælt mjög.
Svínafell og Skaptafell eru til-
valdir dvalarstaðir ferðamanna.
Víðsýnið á Skaptafelli, gilin þar og
nálægð Bæjarstaðaskógar; skógar-
hvammarnir i Svinafelli og hrika-
legur skriðjökullinn örskammt frá,
eru sannarlega ferðar og fyrirhafn-
ar verð. Sennilega verður Skapta-
fellsá bráðum brúuð og er þá versti
farartálminn úr sögunni. Svinafells
jökull styttist nú óðum. En einu
sinni náði jökultungan heim undir
tún og beljaði áin undan honum
rétt í túnjaðrinum. Hár varnar-
garður úr jökulruðningi hefir hlað-
izt upp og bægt ánni frá túninu.
Frá hlaðinu sást jökullinn bera yfir
ruðningshólana — í manna minn-
um, en svo er ekki lengur.
Frá jökulruðningnum blasir
skriðjökulbrúnin við, kolmórauð og
öll sprungin, en rétt við jökuljað-
arinn — á hægri hönd — taka við
skógi vaxnar brekkur. Eru hér
andstæður furðulegar eins og víðar
í Öræfum. — Svínafellsskógar eru
víða fallegir, þótt ekki séu þeir
háir að jafnaði og sums staðar að-
eins kjarr. Hér og hvar standa all-
háar hríslur upp úr. Beztu trén
munu hafa verið felld árlega til
eldiviðar áður en rafmagn kom í
bæina. Talsverður maðkur var í
skóginum, en samt minna en á
Skaptafelli. Undirgróður er mikill
í skóginum. Ber mest á blágresi og
mjaðurt. Skógurinn endurnýjar
sig auðsjáanlega miklu meir en
Bæjarstaðaskógur, því að hér sjást
hvarvetna ungar birkihríslur í upp-
vexti. —
Á bæjarhlaðinu lágu óvenju
digrir rekaviðarbolir. Hefir verið
erfitt ver’k að flytja þá heim, þvi
hér er ærið löng sjávargatan. „Ef
skógartrén okkar gætu orðið svona
sver væri gagn að skóginum“, sögðu
Svínfellingar. En hver veit nema
vænir barrviðir eigi eftir að vaxa
upp í skjóli Svínafellsskóga í
framtíðinni. Hlíðin blasir við sól og
er eflaust opt mjög heitt hér í
brekkunum. Mun óviða meiri veður-
sæld á landi voru. — Nálægð jökl-
anna virðist ekki saka. — Allbreiðar
melaöldur taka við ofan við skóg-
inn upp undan Svínafelli. Uppi á
fjallsegginni er gat og steinbogi
yfir. Kallast þar Klyfberinn. Vetr-
arblóm og mosalyng voru enn í
blóma á gamburmosabreiðunum
uppi við fjallið. Skaflar lágu sums-
staðar. Uppi við kletta, undir Klyf-
beranum, vex einkennilegur þúfu-
steinbrjótur með smá, gul blóm.
Girtur skógarreitur er rétt hjá.
Austar tekur við kjarrlendi með 1
—3 m. háum gulvíðirunnum, allt
austur að Virkisá. Rauðblómgað
hjálmgras vex víða í skrlðujöðrum
í kjarrinu.
17. júlí var veður fagurt. „Hneggj
aði loft af hrossagauki“, en þrestir
sungu hvarvetna í skóginum. Eru
hlíðarnar skógi vaxnar allt utan
frá Virkisá og inn að Svínafells-
jökli. Samt eru skriðugeilar all-
víða. Eitthvað mun ennþá yera
höggvið af skógi, því að ekki er
nægilegt rafmagn á öllum bæjum.
Er hér sem víðar auðséð, að:
í bjarkarskjóli feður fyrr
á Fróni byggðir reistu.
Nú blæs um auðan bæjarhól,
því burtu eru gömul skjól.
En fé og búi farnast bezt
í faðmi hlýrra skóga.
Að áliðnum degi komu ferða-
menn frá Reykjavík (hagfræðing-
ur, læknir og lögfræðingur með
frúm sínum). Hafði ferðafólkið
farið að Skaptafelli og i Bæjar-
staðaskóg, en var nú á austurleið
landveg að Hallormsstað. Slógumst
við í förina að Hofi. Er ekið yfir
kvíslar og sanda. Prestssetrið
gamla, Sandfell, er í eyði, en hús
eru uppi standandi. Umfeðmung
sáum við heima við bæinn. — Bæ-
irnir í Öræfum standa á gróður-
eyjum í sandhafi, sumstaðar marg-
ir saman í hverfum. Hefur byggðin
forðum verið miklu meiri en nú.
Jökulhlaup og ágangur vatnanna
hafa eytt stór svæði á umliðnum
öldum. Hefur eldur oft verið uppi
undir jökli að byggðarbaki og hafa
jöklar hlaupið fram á ýmsum stöð-
um. Sagnir eru um það, að árið
1362(?) hafi jökullinn hlaupið aust
ur í Öræfum og tekið af á einum
morgni og í einu flóði 40 ^æi, en 8
urinn hætti eigi með öllu fyrr en
25. maí 1728. Gos þetta gjörði mik-
inn skaða, mjög stór svæði af land-
areign Sandfells gjöreyddust,
Svínafell og Skaptafell skemmdust
mjög af öskufalli. Einn unglings-,
piltur og tvær stúlkur fórust í
vatnsflóðinu úr Virkisjökli. Hlaup-
in drápu þess utan 600 fjár og 160
hross. Eftir gosið urðu margir að
flytja sig úr Öræfum í Suðursveit
og Fljótshverfi, en fluttu aftur, er
jarðirnar tóku að lagast.“ (Þorv.
Thoroddsen). — Sést af þessu, að
ekki hefir ætíð verið friðvænlegt
í Öræfum.
Sveinn Pálsson lýsir Öræfingum
svo, að þeir séu rösklegir og lag-
legir, þreknir, þrifnir og alvarleg-
ir. Sveinn hitti þar líka einkenni-
iega menn. Talar hann t. d. um
Jón bónda Einarsson á Skaptafelli.
Ilöfðu forfeður hans búið þar 8
hver fram af öðrum. „Jón var vel
að sér í sögu, landafræði, lögum og
grasafræði, kunni vel dönsku og
þýzku og hafði fengizt við lat-
neska, gríska og hebreska málfræði.
Hann var þjóðhagi á tré og járn,
hafði smíðað byssu með kopar-
hlaupi og vagn með 4 j^jólum; auk
þess var hann heppinn læknir.
Gamall karl á Hnappavöllum (Sig-
urður Magnússon?) safnaði rit-
höndum allra manna, völum úr
öllum landdýrum og kvörnum úr
öllum fiskum. Af þessu átti hann
mikið safn. Á engum manni öðr-
um segist Sveinn hafa séð gulan,
glórandi. hring kringum sjáaldrið.
„Glórði í augu karls í myrkri eins
og kattaraugu.“
Að Hofi komum við Gröntved
síðla kvölds og gistum hjá Bergi
Þorsteinssyni i nýju steinhúsi. Á
Hofi er sex eða sjöbýli. Liggur bæja
þorpið undir hamrahlið, en breitt
Mjög er staðarlegt heim að lita að
Hofi. Bæirnir eru reisulegir flest-
ir byggðir í gamla burstastílnum
og standa í röð samhliða. Fara þeir
prýðilega í landslaginu. Burstirn-
ar, bæjarþilin og grænir veggirnir
eiga þar heima undir fjallinu.
Að Hofi er lítil, gömul torfkirkja,
byggð um 1884. Fremur er hún fá-
tækleg innan, en hlýleg utan að
sjá, græn og gróin. Loðvíðirunni
vex á þakinu. Kirkjugarðurinn er
stórþýfður, algróinn klóelf-tingu,
guimöðru, maríústakk, sóley,
kúmeni, húsapunti o. fl. Nokkrar
bjarkir og reyniviðir standa þar til
prýois. Tré vaxa við flesta Hofs-
bæina. Munu þau elztu gróðursett
um 1920, en flest kringum 1930. Eru
þetta birki og reynir um 3—6 m. há.
Rauðberjarunnar vaxa þar all-
margir. Ennfremur litið lævirkja-
tré og glitrós frá Kvískerjum; gras-
iaukur, álfakollur o. fl. skrautjurtir,
sömu tegundir og i Svínafelli.
Engjar eru viðlendar og grösug-
ar; sumt áveita, vaxin gulstör, mýr-
arstör o. fl. tegundum. Safastörin
er algeng 30—50 cm. há. Ljósrauö-
ir blómskúfar munkahettunnar
stórprýða engið, likt og að Svína-
felli. Víðast um landið er engjarós-
in, eina rauðblómgaða skrautjurt
mýranna, en hér bætist munka-
hettan við. Skriödeplan skríður
víða um engjar og tjarnastæði.
Sjást blóm hennar eins og örsmáir,
bláir deplar niðri í grasinu. —
Skammt austur frá bæjunum sést
skrúðgræn rák í klettunum og nið-
ur af þeim. Stingur hún mjög í
stúf við umhverfið og sést langt að.
Heitir þarna Fróðinn. Litlar lækj-
arsprænur kvíslast niður klettana
og valda gróskunni og fagurgræna
iitnum. En breiða af silfurmuru og
hrútaberjalyngi litar ræmu niður
frá klettunum. Röndóttar tígurlær
sátu í vef í berginu innan um
punta, liðfætlu og köldugras, ioð-
víði, hvönn og gulvíðirunna. Marg-
ar fagrar blómjurtir vaxa í Fróð-
anum, t. d. munkahetta, klettafrú,
blágresi, undafíflar o. fl. Sáum við
alls um 50 tegundir í klettum Fróð-
ans.
18. júlí flutti Bjarni Gíslason á
Hnappavöllum okkur Gröntved í
jeppa sínum austur að Kvískerjum.
Milli Kvískerja og Hnappavalla
hafa verið ýmsir bæir til forna,
þar sem nú er Breiðamerkursand-
ur.
„Forðum var hér frjósemd nóg,
felldi bóndinn viðu í skóg;
en kolgrá vötn í svartan sand
settu allt hans gróður land.
Ekkert gras og enginn bær,
aldrei þessi sandur grær.
Þyngir að með þokuhúm,
þögnina rýfur væl i skúm“.
Kvísker er austasti bær Öræfa.
Stendur hann á dálítilli, afskekktri
gróðureyju, langt úti á Breiða-
merkursandi — undir Kvískerja-
múla. Úti fyrir ströndinni liggja
Tvísker, sem bærinn ef til vill dreg-
ur nafn sitt af. Sandurinn fyrir
neðan Kvísker er heldur að gróa
og eru þar komnir hlaupahagar fyr
ir fénað. Á Kvískerjum er athvarf
ferðamanna, sem um sandinn
fara. Þar er nýlegt steinhús. Mun
ríkið stuðla að því, að þar haldist
byggð. Þarna búa hinir nafnkunnu
Kvískerjabræður. Leggja þeir stund
á fuglamerkirigar, grasafræði o. fl.
náttúrufræðileg viðfangsefni. Hafa
þeir t. d. ritað um gróður og dýra-
líf í Esjufjöllum. Hálfdan Björns-
son fór með okkur Gröntved um
nágrenni Kvískerja og sýndi okk-
ur vaxtarstaði ýmsra fágætra
jurta. í skrúðgarði fram undan
bænum vex 6 m. hár reynir og
Framh. á 31. síðu.