Tíminn - 24.12.1951, Blaðsíða 9

JÓLABLAÐ TÍMANS 1951
9
SUMARDAGAR 1 ÖRÆFUM
Kviskcr i Öia fuin.
14. júlí 1951. Sól og sumar í Ör-
æfum. Við Jóhannes Gröntved
grasafræðingur skoðum gróður í
Skaptafelli. Gröntved hefur mik-
inn áhuga á íslenzkri grasafræði
og hefur skrifað mikið og merki-
legt rit á ensku um gróður lands-
ins. Nú var hann hér á fjórðu rann-
sóknarferð sinni, nær sjötugur að
aldri. — Höfðum við komið fljúg-
andi frá Reykjavík að Fagurhóls-
mýri í þoku daginn áður. Var þá
um tíma að:
„Skýjabólstra skolgrátt traf
skyggði bæði á land og haf.
Horfinn með öllu himinn og jörð,
í háalofti var bagan gjörð.“
Fengum síðar far með póstbílnum
að Skaptafellsá. Hún er slæmur
larartálmi og venjulega ófær bíl-
um. Urðum við að fá mann frá
Skaptafelli til að sækja okkur yfir
ána. En stundum er farið á jökli
og þannig sneitt hjá ánni.
Á Fagurhólsmýri mættum við
Jóni Eyþórssyni, Sigurði Þórarins-
syni o. fl. jökulförum. Komu þeir
frá skálagerð ofan úr Esjufjöllum.
-----Skaptafellsbæir standa hátt
í hlíð og er víð útsýn yfir sandana
miklu fyrir neðan. Um þá flæm-
ist Skeiðará í mörgum kvíslum.
Liggur einn állinn alveg uppi við
brekkur og nagar þær. Skeiðarár-
jökull blasir við, en lengst í suð-
vestri blámar fyrir Lómagnúp o.
fl. fjöllum. Ekki ber ýkja mikið á
Öræfajökli, þótt nálægur sé. Hann
er löngum skýjum hulinn og hæð-
ir skyggja á, svo að hann nýtur
sín ekki til fulls. En neðan frá
söndunum að sjá gnæfir hann við
ský ærið hrilcalegur. Komast engin
íslenzk fjöll til jafns við hann. —
í Skaptafelli eru nú tveir bæir.
Heitir sá efri Hæðir, en hinn neðri
í Böltanum. Miðbærinn, Sel, er
kominn í eyði, en hús standa þar
ennþá. í Böltanum bjó áður hinn
landskunni bóndi og fylgdarmaður
„Oddur í Skaptafelli“. En nú býr
þar ekkja hans, Ingigerður, ásamt
b’’æðrum Odds heitins. Bæirnir
stóöu neðar áður, en voru íluttir
vegna ágangs Skeiðarár hærra upp
í hlíðina.
Fyrir neðan oæina eru fagrar
skógarbrekkkur og tvö gil meö
fossum og skógi, — en svartur
sandurinn hvarvetna fyrir neðan
brekkurnar. Túnið er hvítt af
kúmeni. Sækir skógurinn á það og
er slíkt sjaldgæft á íslandi. Mikill
maðkur var í skóginum. Voru lauf-
in víða öll götótt og saman spunn-
in, en skógarmaðkarnir skriðu
hvarvetna og létu sig siga til jarð-
ar í silkiþræði, þegar gengiö var
um skóginn. Nöguðu maðkarnir
einnig blágresi, fífla, hrútaberja-
lyng o. fl. breiðblaða jurtir. Kong-
ulærnar voru í essihu sínu, bústn-
ar mjög; þar á meðal stóru, rönd-
óttu tígurlærnar, sem sátu í vef
sínum, eða skriðu mjög hratt í
berginu. Geithvönn er hér mjög
algeng og stingur alstaðar hvít-
um sveipunum upp úr kjarri og
grasi. Hávaxin hjónagrös, gull-
steinbrjótur, gullbrá og klettafrú
sátu viða á sillum í giljunum. í
túnskóginum vaxa eggtvíblaðka,
garðabrúða, brönugrös og óvenju-
lega stórir jakobsfíflar, greinóttir,
með margar körfur. Á bergstöllum
vaxa líka skriðuhnoðri og hinn
frægi helluhnoðri, sem fyrrum var
notaður gegn hlustarverk og sem
uppsölumeðal. Liðfætla og köldu-
gras eru algengustu burknar; að
undantelcnu tófugrasinu, sem heita
má að vaxi í hverri klettaskoru um
land allt. Á stöku stað litar rauð-
bláa baunagrasið klettastallana
bæði heima í giljunum og austur í
Kálfabrekkum. Kjarr er víða í
brekkunum. Hefur mjög létt af
skógunum síðan rafmagn kom á
flesta bæina.
15. júlí héldum við Gröntved í
Bæjarstaðaskóg, en það er alllöng
leið inn eftir bröttum, skógivöxn-
um hlíðurn. Fylgdi Magnús Magn-
ússon í Skaptafelli okkur. Er yfir
Morsá að fara, en hún getur orö-
ið allmikil. Hundur Magnúsar,
Vaskur, stökk óðara á bak, þegar
að ánni kom og lét húsbónda sinn
reiða sig yfir. — Brúskar af þrí-
laufungi sáust hvarvetna i skóg-
inum í Sniðabrekkum. Láglendi
Morsárdals er auðn að mestu, en
skógartorfur eru í dalhlíounum
handan Morsár. Stendur Bæjar-
staðaskógur á þeirri stærstu.
Berar hlíðar eru hið efra. í giljum
halda reynihríslur enn velli á
stöku stað, t. d. i Réttargili. í Fúsa-
gili. viröist reynihrísla koma út
úr berum klpttinum, en sprunga
mun vera þar undir. Skammt frá
Bæjarstaöaskógi er 60—70° heit
laug og rennur frá henni lítill, volg-
ur lækur. Er þar gull af skarififli
og blátt af blákollu og lyfjagrasi
við ylinn. Mikið var um mýflugur
og veiddu lyfjagrösin auðsjáan-
lega vel. Smáar birkihríslur gægð-
ust víða upp úr grasinu. —
Bcgjarstaðaskógur stendur á all-
stórri gróðurtorfu, en umhverfis
eru berar urðir og sandar. Skógur-
inn er langt frá byggð og hefur
það eflaust hlíft honum mikið. Nú
er hann girtur, en fáeinar kindur
voru samt í honum. Skógurinn er
víðast hinn blómlegasti. ' „Angar
björk í Bæjarstaðaskógi.“ Lauf-
hvelfingar lokast þar — langt yfir
höfði, víðast hvar“, mætti um
hann segja. Mjög mörg tré eru há
og beinvaxin, flest með hvítum
berki. Lítið bar á skógarmaðki, en
hann kvað hafa verið mikill í
fyrra. Ekki sást mikið af reklum,
svo að ekki virtist ætla að verða
fræár að þessu sinni. En á síðari
árum leggur skógræktin kapp á
að afla fræs úr Bæjarstaðaskógi.
Eru tiltölulega mörg tré þar talin
góð til undaneldis. Vex Bæjar-
staðabirki nú víða um land. Allstór-
ar, blásnar geilar, eru í skóginn,
berar niður í mel. Munu það upp-
runalega vera vatnsrásir. Læk-
irnir rífa burt hinn þykka jarðveg
í vatnavöxtum haust og vor. Síðan
nær vindurinn tökum. Eru rofbakk-
arnir sumstaðar 2—3 m. á hæð
og standa berar birkiræturnar út
úr þeim. Þótt eyðingin gangi hægt,
virðist hér þurfa að koma nátt-
úrunni til aðstoðar, en er senni-
lega alldýrt.
Mikill undirgróður er viðast í
skóginum. Þar er fögur rjóður-
brekka með gulvíðirunnum, reyni,
miklu blágresi, brönugrösum,
hrútaberjalyngi o. fl. fögrum
blómjurtum. Reyrilmur liggur í
lofti. Alls töldum við 73 tegundir í
skóginum. Vaxa þar sennilega fleiri.
En ekki virðist þar mikið af birki í
uppvexti til að endurnýja skóg-
inn. Er þaö athugavert. —
Þegar út úr skóginum kernur
blasa við aurar, jökulvötn og auðn-
ir. Hafa jökulhlaup, ár og upp-
blástur verið að verki. — Á heið-
inni ofan við Skaptafell eru líka
glögg einkenni uppblásturs. Hár
rofbakki horfir móti norðri og er
blásið niður i mel á bak við hann.
Uppi á heiðinni er einkar svip-
mikið. Sést þaðan Hvannadals-
hnjúkur, Kristínartindar o. fl. fjöll
og gnípur. Rétt hjá er Svartifoss
í gili með fögru stuðlabergi. —
Garðrœkt hefir heppnazt vel í
Skaptafelli. En í sumar var kom-
inn þar kálmaðkur í rófurnar. Vita
menn ekki til að neinar jurtir hafi
verið fluttar þangað, nema trjá-
plöntur í hitteöfyrra. Kálmaðkuf
er einnig sagöur á Núpstað.
Á Skaptafelli er vítt til vegg.ia.
Þar er sauðland gott. En betra
mun að vera léttur á fæti til
smalamennsku i öllu þvi víðlendi.
16. júlí fórum við ríðandi frá
Skaptafelli austur yfir Skapta-
fellsá. Þar beið Þorsteinn á Svína-
íelli og flutti okkur í jeppa sínum
áfram austur sandana, yfir Svína-
fellsá og lieim að Svínafelli. Fag-
urt er aö líta heim að hinu forna
höfuðbóli Flosa. Þar er nú fimm-
býli. Grösugar engjar fyrir neðan,
en skógi vaxin hlið á bak við. Vex:
skógurinn alveg heirn á tún. En
örskammt vestan við túnin er
hólahrúgald mikið og bak viö það
teygist Svínafellsjökull eins og
tunga niður á láglendið, all-mó-
rauður og aurborinn. Lá jökull-
inn alveg fram á hólana fyrrum,
en gengur nú óðum aftur á bak og;
lækkar. Hólarnir eru jökulruðn-
ingur, sem jökullinn hefir ýtt á
undan sér fyrr á tímum. Svina-
fellsá kemur kolmórauö undan
jökulsporðinum bak við hólana.
Koma hér greinilega í ljós hinar
miklu andstæður Öræfa: Svartir
sandar með jökulkvíslum, sem sí-
fellt breyta farveg og flæða yfir;
stórir gróðurhólmar, grösugir mjög
og skógarhliðar. En jökultungur
koma fram úr hverju skarði eða.
dalverpi og teygja sig niður á lág-
lendi milli bæjanna.
Bak við byggðafjöllin liggur
Vatnajökull og er þar af nógum ís
aö taka. Samt virðist heldur. ganga
á forðann, því að jökultungurnar
styttast með ári hverju. —
í gömlum bæjarvegg á Svína-
felli vex tófugras, sigurskúfur og’
brúskar af burnirót. Kúmen vex
í túninu og skriðsóley í hlaövarp-
anum. Hlýtt mun vera þarna und-
ir hlíðunum og veðursæld mikil að
jafnaði. En stöku sinnum koma
aftakaveður og ætlar þá allt um
koll aö keyra. Oft er logn við bæ-
ina, þótt hvasst sé niður á söndun-
um. Trjágarðar eru við bœina og
matjurtarækt lánast ágætlega.
Elztu trén á Svínafelli rnunu gróð-
ursett árið 1911. Standa þau sér í
garði austur frá austasta bænum
og eru um 6 m. há, reynir og birki.
Oft hafa trén skemmst af hvass-
viðrum. Fram undan bænum vaxa
reynir, birki og tvö blágreni; hið
stærra 3 m. hátt. Hjá trjánum
vaxa ribs, ætihvönn, kúmen,
mjaðurt, garöabrúða, vallhumall,
randagras, riddaraspori, kornblóm
(og yllir, sem fyrst var ræktaður
Eftir Ingólf Davíðsson