Tíminn - 24.12.1951, Blaðsíða 37

JÓLABLAÐ TÍMANS 1951
37
JÓLAKVÖLD í PASVÍK
Framhald af 8. síðu
' En samkvænit tíSarandanum var
auðvitaS haft misjafnlega mikið
við gestina, eftir því hvar þeir stóðu
í þjóðfélagsstiganum. Var svo alls
staðar gert í þá daga.
Höfðingjar og aðrir heldri gest-
ir borðuðu og sátu í gestastofunni,
en sváfu á stofulofti og í stofunni
sjálfri, ef margir voru. Fyrir þá var
borinn sá matur, sem beztur var
til og borðbúnaöur allur var hinn
prýðilegasti. Vín var þá og jafnan
á borðum, bæöi borðvín og brenni-
yín. Var þó Stefán hinn mesti hófs-
maður og hafði megna andstygð á
ofdrykkju. Drakk hann aldrei svo,
að á honum sæi vín og þoldi illa
drukkna menn; þó tók hann glas
með gestum sínum og eins í mann-
fagnaði utan heimilis.
Minni háttar bændur og aðrir
alþýðumenn voru látnir borða inni
í hjónahúsinu meo húsbóndanum,
væri hann viðlátinn. Þeir sváfu á
dyralofti eða í baöstofu, ef margir
voru saman; sama er að segja um
fylgdarmenn höfðingj anna.
Förumenn og aörir, sem lægst
voru settir, mötuðust í baðstofu
með vinnufólkinu og sváfu þeir þar
einnig. Mat fengu þeir nægan sem
aörir, en þeim vai*" skammtað hverj -
um fyrir sig í skál og á disk og
snæddu meö hornspæni og vasa-
hníf sínum. Sama var og um vinnu
fólkið, enda hélzt sá siður fram yfir
aldamót og er ef til vill ekki með
öllu útdauður enn.
Við einn förumann, sem oft gisti
á Steinsstöðum, var þó haft meira
en aðra „stéttarbræöur" hans. Var
hann oft látinn borða inni í hjóna-
húsi með húsbóndanum og sofa í
gestaberbergi yfir bæjardyrum.
Þessi maöur var Sölvi Helgason,
sem nú er á ný orðinn nafnfrægur.
Sölvi var líka mikið þokkalegar
til fara en aðrir umrenningar og
sjaldan eða aldrei lúsugur. En
flestir aðrir umrenningar og raun-
ar fleiri voru morandi i lús og átti
kvenfólkið í hinu mesta stríði við
að verka hana úr rúmum þeirra,
eftir að þeir voru farnir.
Þó að ég hafi farið hér nokkr-
um orðum um það, hversu stéttar-
munarins gætti á þessum tímum,
einnig að nokkru í móttöku gesta
á Steinsstöðum, þá vil ég taka þaö
skýrt fram, að þau Steinsstaðahjón
gerðu sér einmitt minni mannamun
en flestir aðrir og að ekkert var
fjær þeim en að vera höfðingja-
sleikjur. Þetta var aðeins tiðarand-
inn þá,- sem einstakt heimili gat
ekki breytt.
Ekki var tekin borgun fyrir næt-
urgreiða á Steinsstöðum, nema þá
ef til vill sem alger undantekning,
t. d. þegar útlendingar gistu þar,
en ég efast um, að borgun hafi
nokkurntima verið tekin.
Er lítt skiljanlegt, hvernig heim-
ilið fór að standast allan þann
kostnað, sem af gestunum hefir
hlotið að leiða. En það stóðst fjár-
hagslega og voru þau hjón vel efn-
uð, þrátt fyrir tilkostnaðinn, enda
voru þau bæði ráðdeildarsöm og
samhent um búskapinn sem ann-
að. Hefir það og sennilega hjálpað,
að Stefán haf'ði töluverðar auka-
tekjur, þvi hann var lengi umboðs-
maður, sem svo var kallað þá, það
er, að hann hafði umsjón með þjóð
jörðum eða konungsjörðum i Eyja-
fjarðarsýslu og innheimti eftir-
gjöldin eftir þær. Voru þessi störf
tiltölulega mjög vel launuð í þá
daga.
Móöir mín mundi eftir mörgum
þjóðkunnum mönnum, sem gistu á
Steinsstöðum á meðan hún var þar
í æsku. Einn þeirra var æðsti valds-
maður landsins, Hilmar Finsen,
stiftamtmaður, síðar landshöfð-
ingi.
Pétur biskup Pétursson gisti þar
einnig á visitasiuferð og hafði all
mikið föruneyti. Þingmennirnir af
Norðaustur- og Austurlandi gistu
þar og jafnan, er þeir fóru til þings
og einnig á heimleið. Meðal þeirra
voru t. d. Jón Sigurðsson á Gaut-
löndum, séra Halldór Jónsson á
Hofi í Vopnafirði og séra Sigurður
Gunnarsson á Hallormsstað. Var
uppi fótur og fit á Steinsstöðum,
þegar þessir menn komu, því þeir
voru vinir og samherjar Stefáns.
Skólapiltar gistu og oft á Steins-
stööum, einkum á meðan Tómas
fóstursonur þeirra hjóna og son-
arsonur Rannveigar, var í skóla, því
þeir komu þá með honum. Urðu
sumir þessara pilta þjóðkunnir
menn síðar. Mundi móðir mín eft-
ir mörgum þeirra, t. d. Kristjáni
Jónssyni fjallaskáldi.
Þótti heimilisfólkinu, einkum því
yngra, skólapiltarnir vera skemrnti
legustu gestirnir, þeim fylgdi kát-
ína og fjör.
En sumir förumenn og flæking-
ar gátu einnig verið skemmtilegir.
Sumar förukerlingarnar gátu sagt
skemmtilegar sögur og margir
karlanna voru skrítnir og létu all
kátlega og var hent gaman að
þeim. En yfirleitt þótti þó föru-
fólkið hálfgerð plága, einkum
vegna lúsarinnar, sem það skildi
oftast eftir.
Margt fleira mætti um Steins-
staðaheimilið segja. Það var eitt af
þeim heimilum, sem héldu uppi ís-
lenzkri menningu á þeim árum,
þegar útlend áþján, fátækt og um-
komuleysi þjökuðu þjóðina. Hvert
þeirra á sína sögu og er hún lítt
rannsökuð enn.
En nú er allt orðið breytt. Opin-
berir gististaðir eru komnir í stað-
inn fyrir gestrisnu sveitaheimilin
áður, þar sem gestunum var tekið
sem vinum. Og skólar eru komnir
í stað heimafræðslunnar.
En hversu mjög sem þetta kann
að vera betra og fullkomnara held-
ur en hið gamla, þá eiga þó gömlu,
góðu, íslenzku sveitaheimilin svc
mikinn þátt í menningu þjóðar-
innar, að þess ber ”að minnast.
Rannveig Hallgrímsdóttir, hús-
freyja á Steinsstöðum, andaðist 15.
des. 1874 og þó'tti veriö hafa ein
hin merkasta kona á Norðurlandi
á sinni tíð.
Stefán, maður hennar, lifði
miklú iengur og andaðist elcki fyrr
en 11. okt. 1890, 88 ára gamall. Átti
hann heima á Steinsstöðum til æfi-
loka, en eftir lát konu sinnar leigði
hann þó mestan hluta jarðarinn-
ar. Þannig bjuggu foreldrar mínir
þar i sambýli við hann í nokkur ár,
þar til hann fékk dótturdóttur
sinni og manni hennar jörðina til
ábúðar.
Til dauðadags hafði Stefán mik-
inn áhuga á stjórnmálum og studdi
t. d. þá Jón á Gautlöndum og
Benedikt Sveinsson eindregið, er
þeir buðu sig báðir fram í Eyja-
fjarðarsýslu vorið 1886, enda voru
báðir vinir hans og gamlir sam-
herjar. Þó var hann þá nær 84 ára
að aldri, en áhugi hans var hinn
sami og áður.
Engum er það ljósara en mér, að
systur listaskáldsins góða, hús-
freyjunnar góðu og mikilhæfu á
Steinsstöðum, og manns hennar,
vinar og samherja Jóns Sigurðs-
sonar, ætti að minna^t betur og
rækilegar heldur en ég hefi getað
gert. En góðfúsir lesendur verða
að taka viljann fyrir verkið.
GLEÐILEG JÓL!
talsvert um halta í Svíþjóð. Aulc
þess bæri þar í landi nálega ann-
ar hver maður gleraugu. Flestir þó
fyrir prýðis sakir og til þess að
sýnast læröir.
Hann settist hlæjandi og hóf nú
fjörugar samræður við gestg^afa
okkar, sem bauð vindil. Sjálfur
kveikti hann aftur í pípu sinni og
settist á sinn gamla stað, kross-
lagði fæturna og masaði glaðlega
á milli þess sem hann púaði mikl-
um reykjarskýjum.
Á meðan lagði húsfreyja síðustu
hönd á hiö óviðjafnanlega jólaborð,
kveikti á kertunum og bað menn
gera svo vel. Sjálf valdi hún sér
sæti þannig, að hún gæti rétt krás-
irnar hinum lotningarverða pópa
og virðulegri lconu hans. Og það
var viðhöín, ljósadýrö, gnægð mat-
ar, sem hefði getað slegiö rnann
blindu og nægt hundraö behiinga-
mönnum.
Auk allra köldu réttanna á borð-
inu áður, lágu nú á stórum leirföt-
um steiktur, soðinn og kryddaður
silungur, hreinkjöt og lifur fljót-
andi í íloti, heilt fjall nýsoðinna
mergbeina, sem klofin höfðu ver-
ið og raðað þannig, að auðvelt var
að ná til innihaldsins. Á tágabökk-
um lágu margar tegundir brauðs,
glóðarbakað flatbrauð, skreytt
brauð bakað á járnofninum.
Heimúrinn þoldi hungur, fólkið
gerði uppreisn í nafni sultarins. En
hjá þessum kaupmanni, Kristjáni
Bakkehög í Pasvík, lá við að menn
gerðu uppreisn vegna þess, að þeir
voru mettir og sátu við matborð,
sem átti naumast sinn líka um
þessar mundidr.
En svo var líka silungurinn
veiddur í norsku fjallavötnunum
við Tanan, tjáði gestgjafinn og
gerði hinum lostæta fiski góð skil.
Hreinkjötið, lifrina og mergbeinin
haíöi .hann pantað- írá Bosselcop.
Osturinn var frá tengdaforeldrum
hans á Kirjálaeiöi, smjörið strokk-
aö í Pasvík. Sauðakjötið frá ís-
landi, hérasteikin frá Ran. Hvað-
an í fjáranum kalkúnlnn var, vissi
hann ekki. Hann hafði keypt hann
í Helsingjafossi í haust.
Þannig störfuðu kaupmennirnir
og tengdu saman þjóðirnar, meðan
stjórnmálamennirnir sátu og
störöu sig blinda á hin bláu landa-
mæristrik korta sinna.
Erfitt var að gera út um, hvort
hann lét sömu hugsun í ljós á rúss-
nesku. Hvað sem því annars leið,
gerði hinn lotningarverði pópi
réttunum góð skil og kinkaði kolli
til samþykkis máli hans. Hinni
samanbitnu kennslukonu bragðað-
ist maturinn einnig vel. Og halti
barnakennarinn hló og lét gaman-
yrði falla á milli munnbitanna,
þangað til húsfreyja framreiddi
seinasta réttinn, „rommgraut“.
Graut soðinn úr þykkum rjóma,
fljótandi í floti, graut, sem hefði
getað gert norður-sænskan skógar-
höggsmann af gömlu kynslóðinni
alveg agndofa. En þá leit hann upp
til hennar og spennti greipar, eins
og hann bæði um hlifð við að neyta
þessa réttar. Tillit hans bak við
gljáfægð gleraugun lýsti angist, svo
og rómur hans. En hún aðeins
brosti, án þess að láta sér bregða,
og lét diskinn fyrir framan hann.
Þá bragðaði hann samt sem áður
ofurlítið á grautnum, og lofaði
hann eins og hinir.
Meðan á þessu stóð, hafði hús-
bóndinn risið á fætur og gengið til
næsta herbergis. Innan stundar
kom hann aftur með báðar hend-
ur fullar af drykkjarföngum og ó-
fyrirgefanlega undirförull á svip-
inn. Þá lét húsfreyja skínandi
samóvar á borðið og bar fram
bakka með gljáfægðum teskeiðum
í háum, klingjandi glösum, sem hún
lét fyrir framan gestina. Á meðan
dró hann upp tvo tappa og sagði,
að nú skyldi drekka hið venjulega
minni friðar á jörðu, svo ófriölegt
sem þó væri, og þeirrar gæzku, sem
þrátt fyrir allt væri að finna í
heiminum . . .
Svo var ger-t. Og það urðu mörg
minni, minni hins og þessa, að því
er okkur skildist. Að minnsta kosti
drukkum við félagarnir mörg
minni, minni húsfreyju og hús-
bónda, minni pópamaddömunnar
og pópans sjálfs.
Þá sló hinn síðastnefndi í glasið
sitt og reis á fætur, tók til máls
og hélt langa ræðu, sem hann lauk
með því að hefja upp raust sína og
syngj a söng, að því er við komumst
næst, þrunginn háleitri andagift.
Því næst settist hann og þerr-
aöi svitann úr blóörjóðu andlitinu.
Þá reis barnakennarinn á fætur
og tók til máls. Hann baðaði út
höndunum, tyllti sér á tá á heil-
brigða fætinum og seig niður á
hlhn veika, fetti sig og hrópaði eitt-
hvað upp í brúnt stofuloftið, laut
í næstu andrá fram og tuldraði
eitthvað, um leið og hann hristi
höfuðið yfir hinum óhugnanlega
„rommgraut". Svo brýndi hann í
næsta vetfangi raustina og varp-
aði nokkrum kjarnyrðum að merg-
beinaleifunum, síðan heilum orða-
flaumi að silungnum á fatinu til
vinstri, leit því næst aftur til lofts-
ins og klykkti út, sem hinn, með
fjálglegum söng.
Gestgjafi okkar raulaði undir og
sló taktinn með fingrunum á borð-
plötuna. En þá er söngnum var
lokið, stóð hann upp og geklc aft-
ur til hins herbergisins, lcom að
vörmu spori til baka og bar nú
undir öðrum handleggnum lítinn
kút með rauöum og bláum gjörð-
um, í hinni hendinni balalajka, svo
segjandi, að nú skyldu menn una
við strengjahljóm og guðs hreina
vodka.
Og svo byrjaði hinn raunverulegi
fagnaður. Kennaranum gekk þó
illa að koma nokkru tauti við hljóð
færið, sem greinilega hafði ekki
verið stillt síðan um seinustu jól.
En jólaskapið glaðnaði, og um síð-
ir skipti ekki ýkjamiklu, hvernig
strengirnir voru stilltir. Hann greip
þá, teygði álkuna, svo að höku-
toppurinn horfði til lofts, og söng
þannig, að konurnar fóru að þurrka
augun og karlmennirnir að róa sér
eftir hljóðfalli söngsins. Af þessu
spratt undarleg, gagnkvæm sefjun.
Og loks varð söngvarinn svo hug-
fanginn af frammistöðu sinni, að
hann stóð upp, steig stutta fætin-
um fast á gólfið og hoppaði beint
upp á borðið, sem húsfreyja hafði
tekið af, sennilega í góðri vissu
þess, sem í vændum var. Hann var
óumræðilega tryllingslegur. Og
þegar hann hafði gripið nokkra
einkennilega samhljóma á hljóð-
færi sitt, tók hann að dansa sem
óður væri, reigði sig og beygði,
vaggaði sér til hliðanna, fetti sig
og bretti. Fæturnir á honum gengu
eins og lævirkjavængir, og stutti
fóturinn var sem skapaður fyrir
þennan dans. Við og við bandaði
hann frá sér hægri hendinni, eins
og hann fleygði titrandi sam-