Tíminn - 24.12.1957, Blaðsíða 2

★ JDLABLAÐ TÍMAN5 1 ^ 3
/
/
Sigurður Olason, lögfræðingur
Úr sögu handritamálsins
agnússonar
i.
Nokkur hreyfing er nú korain á
handritamálið á ný, eftir að hafa
að mestu legið niðri um nokkurt
árabil. Er nú svo að sjá, sem ný
sókn sé hafin af íslendinga hendi,
jafnvel í fremstu víglínu, sbr. á-
lyktanir Alþingis frá í fyrravetur.
Ekki hefir þó staðið á Dönum, eða
hinni gömlu klíku háskólamanna
þar, að sýna íslendingum vigtenn-
urnar sem fyrr í þessu máli, svo
sem hin illvíga grein dr. Holst
Christensens háskólalektors ekki
fyrir löngu er ljóst dæmi um, sbr.
grein Andr. Warbergs málflm. og
loks Starcke ráðherra, sem jafn-
vel lætur liggja að því, að Danir
kunni eða geti selt handritin úr
landi. Það er sýnt, að Danir þykj-
ast enn sem fyrr standa báðum
fótum í jötu í máli þessu, þeirra
sé eignarrétturinn að handritun-
um, auk þess sem það sé þeim að
þakka, að verðmætum þessum var
bjargað frá glötun og eyðilegg-
ingu. Kröfur íslendinga séu því
„óþolandi nöldur“, sem nú verði
að kveða niöur „eitt skipti fyrir
öll“ eins og það er orðað í grein
dr. H. Chr. Má af þessu marka,
sem reyndar vitað er, að enn eru
sterk öfl, bæði í Danmörku og einn-
ig utan, sem vinna gegn íslend-
ingum í málinu, bótt mörgum hér
heima láti sér gjarnan í bjartsýni
sinni sjást yfir þá staðreynd. Og
ekki verður séð, að nein breyting
hafi orðið á afstöðu Dana eða
danskra stjórnarvalda, né yfirleitt
nein ný viðhorf hafi skapazt
ASalhöfundur
„erfðaskrárinnar"
Hans Gram
í málinu, sízt íslendingum í vil.
Er því enn á brattann að
sækja fyrir okkur íslendinga, ef
máli þessu á nokkuð að þoka í
áttina, og á það sennilega ennþá
langt í land.
Nú er að vísu margsýnt fram á,að
jafnvel þótt það væri rétt, að hinn
formleQi eignarréttur . að handrit-
unum tilheyrði Dönum, þá væri
þeim allt að einu skylt, lagalega
og þjóðréttarlega, og því fremur
siðferðilega, að skila handritunum
til íslands aftur. Þau urðu innlyksa
í Danmörku vegna þess eins, að
Kaupmannahöfn var á þeim tíma
höfuðborg beggja landanna og að-
al stjórnar- og menntasetur, kon-
ungdæmið og konungsbókhlaðan
jafnframt íslenzkar stofnanir,
Kaupmannahafnarháskóli háskóli
íslands o. s. frv., og vitað og
viðurkennt að þessir aðilar kom-
ust yfir handritin í þeirri aðstöðu,
og sumpart fyrir valdboð. Það er
og alrangt, að Danir hafi bjargað
handritunum frá tortímingu, þvert
á móti fórust feiknin öll af íslenzk-
um handritum og skjölum í með-
förum Dana, bæði sukku i sjó og
brunnu, sem kunnugt er, og verð-
ur það tjón íslenzkri og norrænni
menningu aldrei bœtt. Nú sem ís-
lan.d er laust úr ríkistengslum við
Danmörku ber okkur ótvirœður
Undarlegur arfleiðslugjörningur.
Er eignarhald Hafnarháskóla að hand-
riíunum ólöglegt?
Hefir háskólinn náð þeim undir sig
með óheiðarlegum
lagalegur réttur til þess að fá hand
rit okkar og forngripi
út úr búskiptunum við Dani og
danska konungsdæmið. Eru öll
þessi rök íslendinga svo kunn og
alþekkt, a. m. k. hérlendis, að á-
stæðulaust er að rekja þau frekar
hér. , jJ
Það er þannig ekki „eignarrétt-
urinn“ einn í þrengri merkingu,
sem allt veltur á í þessu máli. Auk
þess er það mjög í óvissu, hvernig
þeim rétti er háttað, og margar
skoðanir uppi í því efni. Ekki fyrir
löngu hefir t. d. danskur prófess-
or dr. Alf Ross komiö fram með
(í Ugeskr. f. Retsvæsen 11.5. ’57)
alimerkilega kenningu, sem getið
hefir verið um í blöðum hér. Hann
viðurkennir að eignarréttur Hafn-
arháskóla sé hœpinn, þótt rök
hans séu að öðru leyti nokkuð tor-
skilin. Ég ætla mér ekki hér að
fara að ræða eða skýra eignar-
réttarhlið handritamálsins. Það er
eftirlátið öðrum, sem betur kunna.
Hinsvegar væri ekki úr vegi, að
rifja upp lauslega hvernig þessi
„eignarréttur“, eða hvað það á að
kallast, hefir orðið til upphaflega,
og livernig á því stendur, að fiand-
ritin, einkum skjala- og handrita-
safn Árna Magnússonar, lentu þar,
sem þeim hefir verið haldið síðan
allt fram á þennan dag. Mætti það
e. t. v. verða til þess, að gerð yrði
ýtarlegri gangskör aö því, að rann-
saka og skýra upphaf og sögu hand
ritamálsins, af einhverjum þeim
sem lærdóm hefði, sagnfræðileg
gögn og aðrar aðstæður. Slík rann-
sókn hefir enn engin fram farið,
svo ég viti, a. m. k. ekki hvað
snertir hina undarlegu arfleiðslu
Árna Magnússanar á safni sinu til
Kaupmannahafnarháskóla, og má
það nokkurri furðu gegna, svo mikið
sem annars hefir verið um mál
þetta ritað.
II.
Árni Magnússon dó í Kaup-
mannahöfn árið 1730. Hefir jafnan
verið talið, að hann hafi með sér-
stakri arfleiðsluskrá gefið Kaup-
mannahafnarháskóla allt bóka-,
handrita- og skjalasafn sitt, sem
orðið var eitt hið mesta og fræg-
asta safn sinnar tegundar i öllum
heimi. Er „eignarréttur" Dana,
(háskólans) að hinum íslenzku
handritum fyrst og fremst byggð-
ur á þessum „löggerningi". Aðal-
efni arfleiðsluskrárinnar var þetta:
1. Allt skjala-, handrita- og bóka
safn Árna .Magnússonar afhend-
ist Kaupmannahafnarháskóla
til óskoraðrar eignar, án fyrir-
hætti ?
Árni Magnússon
vara eða fyrinnæla af neinu
tagi.
2. Af eignunum að öðru leyti, sem
voru allmiklar, skyldi að litlu
fráteknu stofna sjóð (Legat),
sem að nokkru (óákveðnu)
leyti stæði i sambandi við
skjalasafnið, og var tilteknum
mönnum frá háskólanum falið
að gera stofnskrá og aðrar ráð-
stafanir um sjóðinn að mestu
eftir eigin vild og geðþótta.
3. Ekkja Árna Magnússonar skyldi
fá einhverjar vaxtagreiðslur til
að lifa af, sem ætti að vera
„vorkunnarlaust með nokkurri
sparsemi“, eins og komizt er að
orði í arfleiðsluskránni.
4. Skiptaforstjórar skyldu vera
tveir menn . frá háskólanum,
Bartholin og Gram, og var þeim
heimilað að breyta skránni síð-
ar að eigin vild.
5. Fyrri arfieiðsluskrá skyldi ógild
vera („aldeeles til intet gjört“).
Plagg þetta er samið af fyrr-
greindum Th. Bartholin etazráð og
Hans Gram, justizráð og háskóla-
rektor, eftir að Árni Magnússon er
orðin dauðvona, og undirritað
í andlátinu, sbr. hér á eftir. Stofn-
skráin er síðan ekki gerð fyrr en
áratugum síðar, og er sjóðurinn þar
kenndur við sögu „Dana og Norð-
manna“, en íslands að engu getið
né íslenzkrar sögu. Frumrit „erfða-
skrárinnar" hefir aldrei fyrirfund-
izt, síðan er það var „undirritað“.
Eins og ég gat um áðan hefir
engin sérstök athugun farið fram
á því nánar, hvernig arfleiðslugern
ingi þessum hafi verið háttað,
hvernig til hans stofnað og við
hvaða aðstæður, né heldur hefir
verið reynt að skýra hin ýmsu á-
kvæöi hans. Hefir það þó verið orð-
að áður, að e. t. v. væri ekki allt
með felldu um þessa arfleiðslu,
sérstaklega með tilliti til þess, að
frumrit erfðaskrárinnar liggur
ejcki fyrir. Ég mun í grein þessari
rekja það í stórum dráttum, sem
telja má upplýst um þetta, eftir
þeim gögnum, sem hér eru tiltæk,
þ. á m. sérstaklega bók Árna Magn
ússonar-stof nunarinnar sj álf rar,
(Finnur Jónsson: Á.M. Levned og
Skrifter, I—II), og draga af þeim
heimiidum þær ályktanir og til-
gátur, sem hendi eru næstar um
þennan furðulega arfíeiðslugern-
ing. Er bessi hlið málsins vel þess
virði, að henni sé gaumur gefinn,
og nokkurs um vert, aö almenning-
ur fái aðstöðu til þess að vita, eða
a. m. k. geta sér með nokkrum
líkindum til um hið rétta og upp-
haflega samhengi þessara hluta,
þótt hér verði að sjálfsögðu ekki
um neina sagnfræði- eða vísinda-
lega rannsókn að ræða.
III.
Vissulega er arfleiðsluskrá Árna
Magnússonar um marga hluti
furðuleg. íslendingum hefir t. d.
alltaf þótt undarlegt, að hann
skyldi ekki með einhverjum hætti
tilemka íslandi safn sitt, eða a.
m. k. gera einhvern fyrirvara í þá
Þessi mynd er af opnu í Fiateyjarbók, einum mesta dýrgrip íslenzkra handrita í
dönskum söfnum.