Tíminn - 24.12.1957, Blaðsíða 33

★ JDLABLAÐ TIMANS 1957 ★
33
*
Erfðaskrá Arna Magnússonar
FrtLmk&ld af bls. 4.
Ánm Magnússonar. Hún hefir aldr
ei, e§& fwmrit liennar, fyrirfundist
(F.J. I. 114 o.v.). Þeir Barth. og
Graat Jtafðn hana á brott með sér
eftir „<mdirskriftirnar“, og heíir
ekki til hennar spurzt síðan. Trúir
nokkar því, að háskólinn í Kaup-
mannahöfn hafi látið svo mikil-
vægt fík;jal glatazt fyrir kœruleysi;
Eða skráin látin hverfa, eftir
að hú* hafði gert sitt gagn, sbr.
áður s&gt? Eða var hún kannske
aldrei bdin til? Verður hver að trúa
því tua þetta, sem honum þykir lík
legast, ea staðreynd er, aö skráin
fyrirllnnst ekki.
En n* má segja, að þetta væri
allt i sdmanum, ef til væru gilcl
og évéfengjanleg eftirrit af
skránnL En það er öðru nœr. Þeg-
ar átti að fara að setja saman
stofnskrm fyrir sjóðinn, samkvæmt
ákvæKnm erfðaskrárinnar, komu
að vfefQ fram „eftirrit“ af henni,
tvö etfm fieiri, en öll óstaðfest, og
þannig ögild sem heimildargögn.
Og ekki nóg með það, eftirritunum
bar elcM saman, „delvis unöjagtige"
sem viðurkennt er í bók F. J.
(178). Þaö skiptir ekki máli þótt
ósamræmíð sé efnislega óveru-
legt, hér má álls engu skeika, ef
byg-gja á á slíkum plöggum, enda
er hér um að ræða einhverja form-
ströngnstu löggerninga, sem gerð-
ir eru, og varöar ógildingu ef út
af ber, þegar af sönnunarástæðum.
Bætir þetta sízt málstað og réttar-
aöstööu Hafnarháskóla, ofan á allt
annað, aö hann þannig hefir hvorki
frumHt erfðskrárinnar, né heldur
lögformlegu staðfest eftirrit. Eru
það satt að segja býsn mikil og
fádæml, annáð eins og þetra, nerna
skýringa sé e.t.v. skemmra að leita,
en i fljótu bragði kannað virðist.
Og svo kemur það, e/ trúa má af-
ritunum, að sjálfur aðalhöfundur
erfðaskrárinnar, sá mikli og lærði
Hans Gram, sýnist hafa verið orð-
inn eitthvað miður sín og ekki
lengur getaö stafað nafn sitt rétt
á plagg þetta! E.t.v. er þó til skýring
á þvi fyrirbrigði, og skal hér látið
liggja milli hluta.)
IX.
Það væri hvorki rétt né viöeig-
andi, að skiljast svo við þetta mál,
að nefna ekki það atriði, sem helzt
mætti vitna í, til stuðnings því, að
Hafnarháskóli hefði réttmæta
heimild á safni Árna Magnússonar,
þrátt fyrir ógilda erfðaskrá og
margskyns annmarka. Og á ég hér
við ummæli Jóns Grunnvíkings,
sem skrifað hefir um síðustu æfi-
daga Á. M. Hann segir Á. M.
hafa haft í huga, að gefa háskól-
anum „bœkur“ sínar, eftir sinn
dag (F.J.B. 33). En það er sérstak-
lega eftirtektarvert, áð hann nefn-
ir hvergi handrita- og skjalasafn-
iö. Þaö viröist því einsætt, eftir
réttri gagnályktun, sem og mála-
vöxtum, að J. Ól. greini söfn þessi
að með vilja: Annarsvegar bóka-
safnið, sem Á. M. hafði viöað að
sér viða um lönd, og að minnstu
leyti snerti ísland, og á hinn bóg-
inn handrita- og skjalasafnið, sem
var sérstaks eölis og að yfirgnæf-
andi hluta frá íslandi komiö og
varðaði fyrst og fremst ísland og
íslenzka sögu. Frásögn J. Ól. bendir
því út af fyrir sig til þess, að Á. M.
hafi ekki hug'sað sér að gefa Hafn-
arháskóla það safn, hvað sem öðru
líður.
Hitt er svo annað mál, aö áform
Arna Magnússonar um aö afhenda
Hafnarháskóla bókasafnið veröur
síðan með óbeinum hætti til þess,
að háskólinn. sér sér færi á að ná
undir sig handrita- og skjalasafn-
inu Iíka, í skjóli þess hversu komiö
var heilsufari Á. M., og með þeim
aðferðum, sem áður hefir verið
rætt um.
Það er ljóst af frásögn Jóns
Ólafssonar, að enda þótt Á. M. hafi
hugsað sér að láta geyma bóka-
safnið í háskólanum, þá hafi hann
allt að einu ætlast til, að það
væri með einhverjum hætti eða í
einhverju formi tileinkaö íslend-
ingum, sbr. þau ummæli eftir Á. M.
að bækur þessar skyldu vera „sin-
um landsmönnum til gagns“, og
mörg fleiri í þá átt. Sýnir þetta
ásamt öðru, að Á. M. hefir haft ís-
land og íslendinga í huga í sam-
bandi við þessa hluti.
Annars munu ekki finnast frá
hendi Árna Magnússonar sjálfs
nein gögn eða heimildir, — nema
þá „erfðaskráin" — fyrir því, að
hann hafi haft í huga að gefa
Hafnarháskóla skjöl sín og hand-
rit. Þvert á móti lét hann jafnan
liggja að því við íslendinga, að
hann ætlaðist til að þau kæmu
hingað aftur, (eftir afritun, út-
gáfu etc.). Aðeins á einum stað
nefnir hann háskólann lauslega
i þessu sambandi, og segist ætla
að „kasta“ skjölum sínum „þar
upp", (safn Fræðifél. VIII. bls. 198),
sem eftir málvenju myndi þýða
helzt, að fleygja þeim þangað í svip,
urír stundarsakir, eða þessh. Heföi
Á. M. haft varanleya ráðstöfun í
huga, myndi hann vissulega hafa
orðað þetta á annan veg.
Auðvitð er það hafið upp yfir
allan efa, að Árni Magnússon hefir
jafnan, meðan andi hans var frjáls
og heilsan óskert, haft þaö í huga,
að safn hans yrði siðarmeir flutt
til íslands, er aðstæður leyfðu.
Laxness lætur Á. M. naf a uppi ráða
gerðir í íslandsklukkunni, um að
byggja hús yfir safnið hér á landi,
og flytja það þangað. Þótt skáld-
skapur sé, er þessi tilgáta vafalaust
sannleikanum samkvæm.
X.
Eg hef hér að framan dregið
fram ýmis atriði, sem benda til
þess, að erfðaskrá Árna Magnús-
sonar hafi aldrei. verið gilt eöa
löglegt heimildargagn, allra sízt
Hafnarháskóla til hauda, eins og
að henni var staðið og til stofnað
af hans hálfu, bæði að undirbún-
ingi, efni og formi. En jafnvel þótt
löglega hafi verið farið að við arf-
leiðslu þessa á ytra borðinu, efni
hennar veríð sjamkvæmt - „vilja"
Á. M., undirskrift lögleg o. s. frv.,
þá eru allt að einu færð sterk rök
að því, að hann hefði aldrei gert
sllka arfleiðslurdðstöfun, ef hann
hefði verið heill heilsu andlega og
líkamlega. Og kemur nú þar sögu
að Á. M. gekk ekki Iengur heill til
skógar, er hér var komiö, síöasta
árið sem hann lifð’i.
Bruninn mikli. 1728 var sem
kunnugt er ógurlegt áfall fyrir
Árna Magnússon. Hann sá lífs-
starf sitt hrynja til grunna, að hon
um fannst, og bækur og skjöl
brenna, sem hvergi væru til í heim-
inum, og aldrei yrðu bætt. Þetta
áfall braut algerlega niður þrek
hans, heilsu og lífslöngun. „Gleði
mln er horfin, og hana megnar
enginn að veita mér aftur" er haft
eftir honum. Ber öllum heimildum
sama?i um, aö hann hafi aldrei
verið samur maöur efiir þetta,
andlega né likamlega, — én hann
var þá orðinn hálfsjötugur maður
— og hafi þetta beinlinis dregið
hann til dauða. Enda bættust ofan
á þetta ill húsnæðisskilyrði eftir
brunann. Finnur Jónsson segir það
„sikkert og vist,“ að þetta hafi allt
„virket undergravende paa hans
helbred", og Dansk biografisk.
leksikon tekur beint af skarið’:
„Denne Ulykke tilföjede ham et
Knæk, som han ikke forvandt, og
levede kun kort Tid efter dette“.
Sjálfur segir hann í bréfi, aö slys-
farir þessar hafi „storíigen for-
andret mit sind og udbredt Iigesom
en dösighed over mine tanker“. þ.e.
sljóleika, sinnuleysi. Þarf hér vart
frekari vitna við. Það er Ijóst af
öllu, að Árni Magnússon hefir al-
gerlega bugast af þessu mótlæti, og
alls ekki lengur verið „ved sin
fornufts fulde brug“, í merkingu
erfðafaga. Verði erfðáskráin þvi
tálin vera samkvœmt „vilja“ hans,
— sem bæöi er ósannað og ósenni -
Iegt, sbr. áður sagt — þá vœri sá
„vilji“ einungis vitni etía sönnun
um þann sljóleika og andlcgu bilun,
sem enginn myndi ætla Árna
Magnússyni heilum heilsu, og sem
ekki yrði sett i samband við ann-
að en algera uppgjöf hjá hinmn
niðurbrotna og dauðvona manni.
Ber þetta allt að sama brunni
um þaö, að erfðaskrá Árna Magn-
ússonar er og hefur frá upphafi
verið marklaust plagg, og að engu
hafandi í neinu tilliti.
XI.
Niðurstöður af þessum athuga-
semdum hér að framan eru þá í
stórum dráttum þessar:
Hin svokallaða erfðaskrá Árna
Magnússonar, sem Danir byggja
á allan rétt sinn til handritanna,
er og hefir verið ógild frá upphafi:
1. Engin sönnun er fyrir því, að
efni erfðaskrárinnar, eins og
frá henni var gengið', hafi
raunverulega verið að vilja eða
óskum Árna Magnússonai"
a. Á. M. samdi ekki erföaskrána
sjálfur.
b. Á. M. „skrifaði undir" eftir
að hann var orðinn dauð-
vona og jafnvel rænulaus, og
m.a.s. óvíst að hann hafi
yfirleitt skrifað undir plagg-
ið, heldur annar maður.
c. Engin trygging, og ekki svo
mikið sem vottorð eða áritun,
er fyrir því að hann hafi þá
a.m.k. vitað neitt eða skiiiö
hvað hér var um aö ræða. Og
heldur ekki kona hans.
2. AJjlsentVs dlíklegt eða jafnvel
útilokað, að Árni Magnú-sson
hefði gert slíka erfðaskrá sjálf-
ur, ef hann hefði heill um fjall-
aö (sr. 1. b. og 6. Iiði). Var og
ekki lieimildarmaður að safn-
inu nema að nokkru leyti. Enda
vakti alltaf fyrir honum, að safn
ið yrði flutt hingað er aöstæður
leyfðu.
3. Erfðaskráin væri allt að einu
ógild sem slík, og hefir verið
frá upphafi, þar sem engra
formskilyrða var gætt eða frá
skijánni gbngið á neinn lög-
formlegan hátt.
4. Gildar ástæður eru til þess að
ætla, að umboðsmenn Hafnar-
háskóla hafi ekki verið i alls-
kostar góðri trú, og margt fram
ferði þeirra grunsamlegt, svo
ekki meira sé sagt.
5. Auk fyrrgreindra annmavka á
erfðaskránni er það staöreynd,
að frumrit skrárinnar hefir
aldjJei fyrirfundizt, né heldur
staðfest eftirrit, og eru önnur
eftirrit ósamhljóða og að sumu
grunsamleg.
6. Jafnvel þótt talið yrði, að erföa
skráin hafi verið, að „vilja" Á.
M. á ytra borðinu, þá er það ein-
ungis sönnuh fyrir því, sbr. 2 lið
hér að frama-n og sem reyndar
eru fullar heimildir fyrir, a'ö
hann hafi bilast við áfallið mikla
1728, og ekki á heilum sér tekið
andlega eftir það, enda sljór og
dauövona, er hér var komið. Arf
leiðslugerningurinn einnig af
þessari áatæðu ógildur.
7. Af ofangreíndrí, einkum 4. lið
leiðir, að varzla Kaupmanna-
hafnarháskóla á handritunum
skapar honum engan hefðar-
rétt að þeirn, né heldur annan
lagalegan eða siðferðislegan rétt.
En það hefir mikla þýðingu aö
losa um tök háskólans á hand-
ritunum, og eiga um ir.álið við
aðra danska aðila, sem líklegri
eru til þess að sýna málstað
íslendinga skilning, heldur en
háskólaklíkan þar.
S. Ól.
— Sjáðu mamma, nú ertu orðin lang-
langamma.