Tíminn - 24.12.1957, Blaðsíða 17

★ JD LABLAO TÍMANS 1957 ★
17
INGÓLFUR DAVÍÐSSON:
Gróðurinn breytist og mannlifið með
Fyrir „tugmilljónum áraí' aftur í
grárri forneskj u, var loftslag á is-
landi miklu heitara en nú. Þá uxu
hér stórskógar suðrænna trjáa, t.
d. beyki, humalbeyki, öndurtré
(Hickoria), elri, álmtegundir,
grenitegundir, fura o. fl. Þetta var
óralöngu áður en sögur hófust og
ekki líklegt að nokkur mannvera
hafi þá reikaö um skógana og not-
ið veðurblíðunnar. Jarðfræðingar
hafa rannsakað rnikið gróðurleifar
í surtarbrandslögum, milli blágrýt-
isbeltanna hér á landi og sýnt fram
á að loftslag á íslandi hefir þá
hlotið að vera álíka milt og nú ger-
ist á Suður-Englandi eða í Frakk-
landi. Síðar tók að kólna og kom
svo að lokum að meginhluti lands-
ins varð hulinn jökli. Það' tímabil
er kallaö jökultími eða ísöld. En
ekki mun það hafa verið samfelld-
ur fimbulvetur, heldur hafa kom-
ið löng hlýviðrisskeið á milli og
gróðurinn þá náð sér á strik aftur.
Þegar meginjökullinn var bráðnað-
ur i lok ísaldarinnar (sennilega
fyrir um 10 þúsund árum) var
landiö næsta gróðurlítið. Samt
hafa liklegast margar tegundir lif-
að isöldina á fjallatindum, í hlíð-
um, á jarðhitasvæðum og víðar á
íslausu landi, líkt og gróður finnst
nú á dögum á gnýpum langt inni
á Grænlandsjökli og fjöllum í
VatnajökM, t. d. Esjufjöllum. í jarð
löguiri frá „ísaldar-hlýviðrisskeið-
mniEi" hafa m. a. fundist leifar af
í Múlakoti
gresið í görðunum. Hefir arfi senni
lega numið land í hlaðvarpa fyrsta
landnámsmannsins. Landnemar
fluttu með -sér búfé og hafa hey-
Ur hljómskálagar'Sinum, 28.10. 1957.
elri, iuru o.fl. tegundum, er dóu út á
síðasta ísaldarskeiði. En sumar
þeirra hafa verið fluttar inn á okk
ar dögum og dafna vel í görðum.
— Eftir ísöldina hafa tegundirnar,
sem eftir lifðu, smám saman
breiðst' út um landið þegar hlýn-
aði. Vaxa sumar um land allt að
kalla, en aðrar aðeins á sérstökum
svæðum, m. a. vegna þess aö dreif-
ingarhæfnt þeii’ra virðist hafa beð-
iö hnekki á jökultímanum. Ýmsar
tegundir hafa einnig borizt frá ná-
grannalöndunum, einkum láglend-
isjurtir. Eii er þá gróðurfar lands-
ins óumbreytanlegt á vorum dög-
um, eða hefir það telcið breytingum
siðan landið fannst og byggöist?
Skal nú víkið aö þvi efni.
Snemma fer að grænka í hlaö-
varpanum á vorin. Varpasveifgras-
ið liínar grasa fyrst og helzt grænt
langt fram á haust. Varpasveif-
grasið vex nú hvarvetna kringum
liús og bæi en þykir rírt fóðurgras.
Líklega hefir það borizt hingað í
heyi o. fl. farangri landnámsmanna
i fyrstu. Sama er að segja um arfa-
tegundirnar, sem nú eru algengar
leifar o. fl. varningsleifar eflaust
borizt í land. Varpasveifgrasið og
arfinn dreifast fljótt milli bæja og
héraða eins og alkunnugt er. Njóli
eða heimula er lika ein af hlað-
varpajurtunum, en þó ekki eins út-
breidd og arfinn. Líklega hefir njól
inn einnig borizt hingað snemma.
ILann var líka notaður til matar og
jafnvel til lækninga, svo vera má,
aö landnámsnxenn einhverjir hafi
flutt hann með sér. Á síðari öldum
eru ýms dærni þess að menn hafi
af ásettu ráði flutt njólann milli
héraða, sem gagixjurt. Þá má nefna
baldursbrána, húsapuntinn og tún-
súruna o.fl. Hafa þær jurtir líklega
einnig borizt snemma hingað meö
mönnurn. Við sjáurn þannig að al-
gengustu viltu jurtirnar kringum
hús og bæi, eru i raun og veru inn-
flytjendur, álíka gamlar í landinu
og þjóðin sjálf. En yfirgefum nú
hlaðvai’pann og lítum út á túnið.
Þar ráða grastegundir ríkjum. Á
gömlu túnunum eru vallarsveif-
gras, túnvingull, lingresi og snar-
rótarpuntur algengustu tegundirn
ar. Og þær eru sennilega gamlar í
þeirra eldri en byggðin, enda vaxa
þær einnig víða utan túns, út um
hagann og jafnvel hátt til hlíða.
Á landnámsöld þegar birkiö klæddi
holt og hlíðar, hefir borið mun
minna á grösunum í gróðursvip
xandsins en nú. Þau hafa þá vax-
ið meir á strjálingi innanum kjarr-
lendi og skóga. En með landnám-
inu varð snögg breyting. Skógur-
inn var ruddur umhverfis bæina
en grastegundirnar breiddust þá
óðurn út. Rannsóknir á frjókorn-
um, sem geymst hafa í jöröu, sýna.
hina miklu og oft allsnöggu gróð-
urfarsbreytingu. Þessar frjógrein-
ingar eiga eflaust öðrum aöferö-
um frernur eftir að skýra margt í
gróðursögu landsins.
Undafíflarannsóknir, litninga-
rannsóknir o. fl. munu.ásamt frjó-
greiningum og almennum út-
breiðslurannsóknum, gefa svör við
ýmsum spurningum. T. d. eru grasa
fræðingar ekki á eitt sáttir um
hvort sumar jurtir, sem nú eru
víðast algengar bæði á túni og út
um hagann, séu upprunalegar í
landinu eða ekki. Má þar til nefna
t. d. vallhumal, hvítsmára, skrið-
língi'esi, skarifífil, silfurmuru o. fl.
En að líkindum eru flest grösin á
gömlu túnunum miklu eldri í land-
inu, heldur en jurtirnar í hlaövarp
anum. Aftur á móti eru nýræktar-
grös eins og vallarfoxgras, hálijða-
gras o. fl. sáðgrös ný í landinu,
víðast aðeins fárra ára eða ára-
tuga. Þau eru nýbyggjar í landi
voru. Færum okkur nú út fyrir tún
ið og litum á holt og hlíðar og mýr-
ar. Þar búa „frunibyggfar“ laixds-
ins ef svo má að orði kveða.
Flestar tegundir þar eru afar
gamlar í landinu og munu margar
hverjar hafa lifað af síðustu ísöld.
Björkin, fjalldrapinn, víðirtom,
holtasóley, lyngið, harðgerðu móa-
grösin og hálfgrös mýranna munxx
hafa hjarað í landinu í tugþúsund-
ir eða milljónir ára. Viö kölium
þessar jurtir al-íslenzkar en þær
vaxa samt víöar um heim. Norð-
menn t. d. mundu kalla sömu teg-
undir norskar og margar þeirra
vaxa lika í Grænlandi, Skotlandi
og víðar. Bendir mai'gt til þess, aö
landbrú hafi verið milli Evrópu og
Ameríku í noröanvei'ðu Atlants-
hafi, og e. t. v. allt fram á jökul-
tima. Gæti meginhluti íslenzks
gróðurs átt rætur sínar að rekja
til hins mikla og forna norðlæga
meginlands. Langflestar íslenzkar
jurtategundir vaxa einnig í Nor-
egi. Fáeinar eru eingöngu vestræn
ar, t. d. gulstörin og eyrarrósin.
Þær eiga aðallega heima í N-Ame-
ríku og t. d. á Grænlandi og hafa
komist hingað austur — já, og gul-
störin aöeins náö landi í Færeyj-
um.
Fjalla- og örœfagróður íslands er
gamall og norrænn og hefir lifaö
ísöldina, en með byggð og mönnum
hafa borizt suðlægari tegundir,
sem flestar a. m. k. halda sig enrx
mest við ræktað land og byggö.
Jurtir slæöast stöðugt til lands-
ins, þ. e. berast af tilviljun aö kalla
— .eða að surnxx leyti. Miklxx meira
en áður hefir á síðustu áratugum
borizt með grasfræi og hænsna-
fóðri. Berast þannig margar teg-
undir árlegá. í sáðsléttum og í
grennd hænsnabúa sjást t. d. ár-
lega ýmis krossblóm, svo sem ak-

við hús og bæi, og eru versta ill- landinu, a. nx. k. sumir stofnar
Stóru blágrenitrén á Hallormssta'ð