Tíminn - 24.12.1957, Blaðsíða 4

4
★ JÓLABLAÐ TÍMANS 1957 ★
s,
iiniar a
^Qáfandi
Suviar er komið, kaldur vetur liðinn
klakaðar slóðir þiðir sumarblœrinn,
hvassviðrin þaggast, hlýnar kaldur sœrinn,
hljómþýðir ómar greina um bárukliðinn.
Sjófuglinn vakir, sœll á öldum hreinum
syndir hann rótt hjá gömlum fjörusteinum.
Á voru landi lifir sumargróður
Ijóselskur fagur, hlýr við sólarylinn.
Úthafs frá strönd og upp um fjallaþilin
umvefja blómhöf vora œttarmóður.
Nóttin er björt, sem dagur dýrra landa.
Daggperlur völcva blóm sem hraun og sanda.
Um örœfin ríkir ró og helgur friður
rimbundið mál vort lýsir lielgi fjalla
Hátign vors lands, hún heillar alla alla
er hreinlífi unna. — Er sem tímans niður
eigi þann mátt er ávallt endurómi?
Ylgeisla vald nœr hlúa að hverju blómi.
Hásumar íslands hvílik dýrð á jörðu
heyrist í lofti söngfuglanna kliður.
í fjallahlíðum angar birkiviður
árhiðir þylja lögin mildu, hörðu.
Sólgeislar landi kœrar kveðjur fœra
kœrleiks frá sól, þeir lífga og endurnœra.
Himinsól yljar hvítum jökulbungum
hýrt er vort land um dal sem fjallabrúnir.
Ætíð er Ijóst að allífs geisla rúnir
umvefja sprek sem hlyn með gróðri ungum.
Jafnrétti vakir yfír háu og lágu.
Alföðurs vald nœr jafnt að stóru og smáu
Björgvin Filippusson
frá Hellum.
á eftir, að undirskrift konunnar er
einmitt eitt af því grunsamlegasta
við arfleiðslugjörning þennan, og
bendir ótvírœtt til þess, að skráin
hafi a.m.k. ekki verið lesin upp,
né arfleiðendum gert (nægilega)
kunnugt efni hennar, því ella er
útilokað að frúin hefði skrifað und-
ir. Skýringin er hér vitanlega sú,
að þeir félagar, B. og Gr., koma þvi
svo fyrir, að láta ekki skrána til
undirskriftar fyrr en á allra síð-
ustu stundu, en þá er Á.M. að missa
meðvitund og því enginn tími til
annars en skrifa undir samstundis
og án nokkurra vafninga. Auk þess
var konan orðin hreint gamal-
menni, hálf áttræð eða meir.
Af því, sem nú hefir verið sagt,
viröist mér hiklaust mega draga
þá ályktun, að ekki einasta skorti
alla sönny.n eða tryggingu fyrir
því, að Árni Magnússon hafi af
frjálsum vilja og fullu ráði gert
og/eða undirritað umrœddan arf-
leiðslugjörning, heldur bendi og
yfirgnæfandi likur til þess, að hann
hafi ekki, né þau hjón hvorugt,
gert sér Hóst eða verið gert lcunn-
ugt efni hans, enda öll aðferð
þeirra kumpána, Bartholins og
Grams, grunsamleg í mesta máta.
Til viðbótar þesstr vil ég nú
draga fram nokkur atriði, sem
beinlínis benda til þess, að Árni
Magnússon hefði aldrei skrifað
undi.r slika arfleiðsluskrá, ef hann
hefði verið við fulla heilsu, and-
lega og líkamlega. Annaöhvort sé
efni skrárinnar hreint ekki frá
honum komið, eða að hann hafi þá
verið orðinn bilaður maður og ó-
ábyrgur gjörða sinna. Þvinæst mun
ég síðan víkja að ýmsum fleiri
grunsamlegum atriðum í sam-
bandi við margnefnda erföaskrá.
VI.
Eins og ég gat um áðan, er sú
hlið erfðaskrárinnar, sem að kon-
unni (ekkjunni) snýr, í mesta máta
grunsamleg og reyndar beinlínis
ógeðfelld, a.m.k. eins og hún var
framkvæmd. Samkvæmt ákvæðum
skrárinnar skyldi ekkjan þegar
gerð ómyndug eigna sinna og
manns síns, — en þaú voru barn-
laus — og var henni ekki tilskil-
inn svo mikið sem minnsti íhlut-
unarréttur um meðferð eignanna,
en háskólinn hinsvegar gina yfir
öllu. Til lífsframdráttar í ellinni
voru henni einungis ætlaðir vextir
af lausu fé búsins, með þeirri
smekklegu athugasemd, sem auð-
skilin er þótt hún sé ekki orðuð
beinlínis, að þetta ætti að vera
(fjandans) nóg handa henni, með
„nægilegri sparsemi'.
Nú hygg ég að engum blöðum
þurfi um það að fletta, að konan
hefði aldrei farið að skrifa undir
slík erfðaskrárákvæði, ef hún hefði
gert sér ljóst hvað um var að ræða,
eða henni gefist tími eða aðstaða
til að athuga það. Og því siður
hefði Árni Magnússon mœlt fyrir
um slíkt eða undirskrifað með fullri
rænu, því hvorki gat hann fitjaö
upp á slíkri smekkleysu og fjar-
stæðu — þar sem fyrst og fremst
var um eignir konunnar að tefla —
né heldur gat hann reiknað með
því, að hún myndi samþykkja það
eða undirrita.
Nú ber þess að gæta, sem al-
kunnugt er, að konan hafði verið
mjög vel efnuð, enda höfðu eignir
búsins a. m. k. aðrar en safnið,
verið (eingöngu) frá henni runnar.
Er mælt að Á. M. hafi meðfram
fyrir þær sakir gengið að eiga konu
þessa, enTiún var 10 árum eldri en
hann. Það eru heimildir fyrir því,
að konan var fésýslukona, og vas-
aðist í slíku bak við manninn, og
lét hann m.a.s. finna það oftsinn-
is, að þetta væru hennar peningar,
enda vildi hún jafnan hafa forræði
fjarmálanna í hendi sjálf, þar sem
og að ríki Á. M. var fyrst og fremst
af öðrum heimi en þeim.
Það má svo hver trúa því sem
vill, að þessi kona hefði farið að
afsala sér öllum eignum og eigna-
forrœði, til henni alls óviðkomandi
manna. Þetta er svo bersýnileg
fjarstæða, hvernig sem á er litið,
að engu tali tekur.
Þá bendir ekki framkoma há-
skólans gegnvart ekkjunni til þess
að dáleikar hafi verið með henni
og þeirri stofnun, þvert á móti
sýnilegt, að þeir tortryggja hana og
vilj a koma öllu í kring áður en hún
fái snúið sér við. Þessvegna vaða
þeir inn á heimilið strax mn morg-
uninn (F.J. I. 37), áður en hinn
látni er orðinn kaldur eða búið að
leggja hann til, og skrifa allt upp
og innsigla innanhúss, og hafa
safnið á brott með sér. Þessar að-
farir voru auðvitað hreint siðleysi,
eins og á stóð. Enginn nauður rak
háskólann til sliks ef löglega hefir
verið frá öllu gengið. Hinsvegar er
eftirtektarvert að strax og Háskól-
inn hafði komið öllu sínu á þurt
land, virðist áhugi hans fyrir sjóðs-
stofnun Á. M. gufa upp, sjálf erfða-
skráin hverfur, sbr. síðar, og fé-
lagarnir Bartholin og Grain svíkj-
ast algerlega um að ganga frá
skipulagsskrá fyrir sjóðinn, og er
það ekki fyrr en þeir eru báöir
löngu dauðir, að loks er hafizt.
handa um að setja saman ein-
hverja skipulagsskrár(ó)mynd.
Þess má geta, að ekkja Árna
Magnússonar andaðist fáum mán-
uðum eftir þessa innrás háskól-
ans.
íslendingar hafa stundum haft
horn í síðu þessarar konu, svo sem
skemmst er að minnast af útreið
þeirri, sem hún fær í íslandsklukk-
unni. Hitt er þó sennilega mála
sannast, að hún eigi ekki s'iikan
agnúahátt að Islendingum. Til eru
í söfnum bréf, þar sem hún segist
t.d. ætla að fara að læra íslenzku,
því nú sé hún orðin „íslenzk tiama“.
Sýnir þetta m.a., að hún leit ekki
niður á íslendinga, og viðurkenndi
mann sinn sem íslending, og lífs-
starf hans frá þvi sjónarmiði. Þetta
má gjarnan hafa í huga, ef menn
kynnu að telja undirskrift konu
þessarar einhverja trygging fyrir
sannfræðilegu gildi erfðaskrárinn-
ar. Því fer vissulega viðs fjarri.
VII.
Eg vék að því hér að frarnan
hversu ólíkt það var Árna Magnús-
syni, að gefa safn hinna íslenzku
handrita framandi aðila, án þess
aö gera neinn fyrirvara íslandi til
handa, eða svo mikið sem sjá um
að skilað væri úr safninu hingað
heim því, sem hann var ekki eig-
andi að, etc. Hinsvegar verður samt
ekki dregið i efa, að hann hafi haft
í huga að arfleiða eða stofna gjafa-
sjóð eða stofnun, sem bæri hans
nafn, til þess að láta vinna áfram
áð handritunum, söfnun, afritun
eða útgáfu þeirra, svo sem að vísu
á að heita að gert hafi verið. En
þá er það undarleg tilhögun, væg-
ast sagt, — sem erfðaskráin mælir
fyrir um — að fara að iaka sjálft
höfuðverlcefni og verðmœti þessar-
ar stofnunar undan henni, þ.e.
handritin sjálf, og gefa þau annari
stofnun til endanlegrar eignar.
Auðvitað var eðlilegast, að hvort-
tveggja fylgdist að eignarréttar-
lega, handritin og sjóður sá, sem
stofnaður var til þess að vinna úr
þeim. Hitt hafði engan skynsamleg-
an tilgang, að kljúfa þetta í sund-
ur, eins og erfðaskráin gerir. Bend-
ir þetta enn til hins sama, og margt
annað, að vilji Árna Magnússonar
hafi verið misskilinn eða mistúlk-
aður af þeim, sem erfðaskrána
sömdu, og/eða að hann hafi verið
orðinn bilaður maður, er hér var
komið.
Þá er það enn og ekki síður grun-
samlegt, hversu losaraleg og óá-
kveðin erfðaskráin er, aö því eina
atriði slepptu, að háskólinn hirði
safnið til sín. Það er auðsjáanlega
aðalatriðið fyrir þeim, sem skrána
sömdu. Til annars er bersýnilega
kastað höndum, t.d. eru sem næst
engin fyrirmœli um sjóðinn, en allt
lagt á vald þeirra félaga, Barth. og
Grams, að ákveða og ráðstafa al-
gerlega að éigin geðþótta. Er slíkt
vissulega ólíkt Á. M., þeim ná-
kvæma og fyrirhyggjusama manni,
að ganga þannig frá erfðaskrá. Þó
tekur út yfir allan þjófabálk, þeg-
ar þeir félagar tilskilja sér persónu-
lega rétt til þess að mega breyta
erfðaskránni síöar eftir eigin vild
og geðþótta. Ekki svo mikiö sem
þeir t.d. þyrftu að hafa ekkjuna
með í ráðum. Er þetta eitt aí þeirn
ákvæðum í erfðaskránni, sem vart
fœr staðizt, að Á. M. hafi raunveru-
lega til ætlast, eða fyrir lagt, ef
hann hefði heill um fjallað. Efast
ég reyndar um, að slík erfðaskrá
eða erfðáskrárákvæði séu eða hafi
nokkru sinni verið gild að réttum
lögum, þótt ekki hefði fleira komið
til.
Þess er ennfremur rétt að geta,
að Árni Magnússon hafði áður ver-
ið búinn að gera arfleiðsluskrá,
enda fengið konungsleyfi til strax
1709. Hefði það verið ætlun hans
að umbylta eða gjörbreyta þessari
arfleiðsluskrá, má ætla aö slíkur
fyrirhyggjumaður sem hann hefði
þá varla dregið það svo mjög úr
hömlu, heldur verið búinn aö því
fyrir löngu. Ekki eru heldur vit-
aðar neinar sérstakar uppáfallandi
ástæður fyrir þvi að Á. M. færi nú
að gera nýja erfðaskrá, en nema
hina fyrri úr gildi. Einasta mætti
geta sér þess til, að Á. M. hafi áður
reiknað með að lifa lengur en frúin
— hann var 10 árum yngri — en er
hann sá nú fram á hið gagnstæða,
hafi hann þurft eða viljað gera
(einhverja viðbót (codicil) í því
tilefni, t. d. tilnefna skiptafor-
stjóra í búið eða þessháttar. En
þetta er þó sem sjá má hrein ágizk-
un. En undarlegt er það þó, að
fyrri erfðaskráin hverfur þá þegar,
og er þannig ekki lengur til hlið-
sjónar eða leiðbeiningar í þessu
efni. Hinsvegar myndi engum detta
í hug að koma fram með neinar
tilgátur og því síður getsakir í
þessu sambandi ef aðferð og
háttalag þeirra félaganna B. og
Gr. gœfi eJcki beint tilefni til. —
Hversvegna draga þeir að koma
með skrána til undirskriftar fyrr
en maðurinn er alveg í andlátinu?
Sjálfir fylgdugt þeir vel með hvað
fram fór, og plagg sem þetta var
ekki stundarverk að setja saman og
höfðu þeir enda nægan fyrirvara.
Þessi dráttur hlýtur þessvegna að
vekja illar grunsemdir um, að
ékki hafi verið sem bezt mél i þeirn
poka. Auk þess svo, sem áður segir,
er engin trygging fyrir því, að
Á. M. hafi yfirleitt „undirritað"
skrána, a.m.k. svo löglegt væri, og
jafnvel þött svo hefði verið, er
alls engin sönnun, nema siður sé
fyrir þvi að hann hafi, er hér var
komið, verið „andlega svo heill, að
hann hafi verið fœr um að gera
slíkan gförning á skynsamlegan
hátt“,
Ég vík svo að því bráðlega, sem
upplýst er um andlega heilsu Árna
Magnússonar síðasta árið, eftir á-
fallið mikla 1728.
VIII.
Svo er það loks erfðaskráin sjálf,
þetta höfuð heimildargagn Kaup-
mannahafnarháskóla fyrir safnf
Framhald á bls. 33.