Tíminn - 24.12.1957, Blaðsíða 3

★ JÓLABLAÐ TÍMANS 1957 lA
3
x átt, enda þótt safninu væri fyrst
L um sinn, og eins og þá horfði við,
L ráðstafað. til geymslu við Kaup-
L mannahafnarháskóla. Er þetta því
i undarlegra þar sem vitað er, að
hann taldi sig vinna að handrit-
söfnuninni í islands þágu fyrst og
fremst (skv. t. d. F. J. I. bls. 179 o
v.), og að vitað var hins vegar að
• íslendingum líkuðu misjafnlega
þessir flutningar handritanna úr
landi (sbr. F.J. I. 160, B.M.G. 47),
sem þau og guldu ógurlegt af-
hroð fyrir, brunann 1728, skipreika
í hafi, o. s. frv. Ennfremur er vit-
að, að Árni Magnússon var alls
ekki heimildarmaður að ýmsu því,
sem talið er, að hann hafi „arfleitt“
Kaupmannahafnarháskóla að, svo
sem eiginleg ríkisskjöl, og þó eink-
um mikið af skjölum og handrit-
um, sem hann háfði fengið að
láni héðan að heiman til afskrift-
ar. Er hreint fráleitt, um svo grand
varan og heiðarlegan mann sem
Árni Magnússon var, aö hann heföi,
— ef hann hefði sjálfur þarum
fjallað, — farið að arfleiða óvið-
komandi aðila að þessum gögnum
án alls fyrirvara, í stað þess að
sjá um að þau kæmust til skila.
Er þetta og þeim mun fráleitara
þegar þess er gætt, að Árni Magn-
ússon var í rauninni enginn sér-
stakur vinur Dana (sbr. F.J. 83—
84—85 o. v.), og átti enda oft and-
streymt úr þeirri átt, Bræðra-
tungudómur, jarðabókaruppgjör o.
fl. Og ekki virðast störf hans við
háskólabókasafnið, þrátt fyrir allt,
hafa verið metin það mikils, að
hann t. d. fengi veitingu fyrir safn
varðarstöðunni, þegar hann átti
heimting á henni, og þessvegna
fremur ólíklegt, að hann hafi tekið
slíku ástfóstri við þá stofnun, að
hann færi að fremja slí'ka óhæfu
gagnvart löndum sínum hér heima,
þjóð og fósturjörð, að leggja þessi
menningarverðmæti undir hana
um alla framtíð, og klíkur þær, sem
þar hafa húsum ráðið, og mann-
gerðirnar Holst-Christensen og
Warberg eru nýgerð sýnishorn af.
Vissulega er slík arfleiðsla með
hinum mestu ólíkindum, svo sem
betur skal að vikið hér á eftir. Og
það er t. d. einkennandi í þessu
sambandi, og sýnir hvílíkt virðing-
arleysi Hafnarháskóli hefir sýnt
vilja og óskum Árna Magnússon-
ar látins, minningu hans og öllu
lífsstarfi, er þeir velja sjóöi hans
sbr. 2. tl. hér að framan, heitið
„Legat til de Danske og Norske
Histories Oplysning og Forbedr-
ing“!, en íslands ekki svo mikið
sem getið einu orði!! Allir vita þó,
að Árni Magnússon var góður is-
lendingur, og öll handritasöfnun
hans og rannsóknir voru fyrst og
fremst miöaðar við ísland og ís-
lenzka sögu og menning. Má hver
trúa því sem vill að Önnur eins háð-
ung og þessi nafngift hafi með
nokkrum hætti verið að vilja eða
óskum Árna Magnússonar, eða
neinn veg frá honum runnin.
Það er auðvitað ekki svaravert,
þegar Danir reyna nú, í síðustu
blaðaskrifum, að halda því fram,
að Á. M. hafi litið á sig sem Dana
en ekki lengur sem íslending. Þetta
er ekki annaö en móðgun, og gróf-
asta tilraun til sögufölsunar. Eng-
inn heiöarlegur maður myndi reyna
að halda slíku fram, enda talar Á.
M. víða um „mit fædreland, Is-
land“, þ. á. m. í bréfi til sjálfs kon-
ungsins, dags. 12. nóv. 1720, og þyk-
ist ekki maður minni að. (B.M.G.
bls. 41).
Það er að vísu rétt, að Árnl Magn
ússon var algerlega bilaður maður
eftir áfallið mikla 1728, sem og
beinlínis dró hann til dauða. Hitt
er jafnvíst, að hann hefði aldrei
gert erfðaskrána þannig úr garði
zjálfur, með fullum vilfa og réttu
ráði. Hér hafa annarlegir aðilar um
fjallað. Ekki svo að skilja, að ég
telji erfðaskrána falsaða, í þeirri
merkingu, sem venjulega er lögð í
það orð. Enda yrði slikt og aldrei
sannað úr þessu. Hinsvegar er aug-
Ijóst, þegar skráin er lesin niður í
kjölinn, og allar aðstæður hafðar
í huga, að ekki getur verið allt með
felldu um plagg þetta. Og vil ég
ennfremur leyfa mér að halda því
fram, að erfðaskráin sé ógild sem
slík, bæði að þeirra tíma lögum og
núgildandi. Og loks get ég ekki bet
ur séð, en að ýmsar og reyndar
yfirgnœfandi líkur séu fyrir því,
að alvarlegt misferli hafi verið í
frammi haft af háskólans mönnum
í sambandi við samningu og undir-
skrift erfðaskrárinnar, sem og einn
ig stofnskrána síðar og framkvæmd
hennar. Myndi þegar af þessu
leiða, að engin hefð kemur til
greina háskólanum til handa, þrátt
fyrir vörzlu handritanna síðan.
IV.
Nú eru ýmsir, sem telja að ekki
megi ræða handritamálið svo, að
styggt geti Dani. í þessu kennir að
vísu vantrúar á málstaðinn, — að
gamla bcenarskrárleiðin sé hin eina
færa —, en allt um það er jafnan
rétt að forðast illindi ef kostur er.
En það er alger misskilningur, að
það sé nokkur móðgun við Dani
(núlifandi), þótt raktar séu sögu-
legar staðreyndir eða atvik frá
fyrri öidum, eða að það sé yfirleitt
til framdráttar nokkru máli, að
þora ekki að segja sannleikann
Bjarni Gislason rithöfundur.
helzti útherji íslendinga í handritamálinu.
jafnvel þótt hann kunni að móðga
einhvern. Eða eru rök dönsku há-
skólamannanna í handritamálinu
kannski sérstaklega kurteisleg og
nærgætin gagnvart íslenöingum:
Að þeir hafi verið orðnir svo aumir
og volaðir, að þeir hafi hvorki get-
að varðveitt handritin, í sínum
leku moldarkofum, né heldur haft
meiri skiintng á gildi þeirra en svo,
að þeir hafi helzt notað þau í um-
búðir og fatasnið, svo sem Danir
hafa þrásinnis haldið sýningar á,
íslendingum til háðungar. Siðan
hafi það verið Danir, sem hafi gerst
bjargvættir þessara norrænu menn
ingararfleifða, sem nú eigi með
rangindum og vanþakklæti að á-
sælast úr hendi þeirra. Hér er sem
sé verið að nugga okkur íslending-
um upp úr þeriri eymd og niðurlœg-
ingu, sem fyrst og fremst var verk
Dana sálfra að koma okkur í. Og
þó miklu logið á.okkur í þokkabót.
Þessi er málflutningur Dana, eöa
hinna dönsku háskólamanna, gagn
vart íslendingum í þessu máli, svo
sem nú er skemmst að minnast eft-
ir óþokkaskrif þeirra Holst-Christ-
ensens og Warbergs, sem að framan
var getið, og fleiri þeirra líka.
Annars er það í rauninni mis-
skilningur að tala um erjur við
Dani um handritin. Það eru ekki
Danir eða danska þjóðin, sem held-
ur þeim fyrir okkur, heldur fá-
Flufningur Dana á safninu í ný cg bæft
húsakynni, bandir ekki fi! þess að þeir
liyggi á afhsndingu þeirra.
menn klikci háskóla- og safnmanna
í Kaúpmannahöfn. Hinsvegar má
fullyrða, að danskur almenningur
sé ekki mótsnúinn íslendingum í
þessu máli, og mikill f jöldi manna
■af öllum stéttum beinlinis fylgj-
andi áfhendingu liandritanna, og
telja afstöðu háskólamanna til
vanvirðu fyrir hina dönsku þjóð,
og þvi áreiðanlega ósárt um, þótt
eitthvað sé við þeim blakað.
Það er mikils um vert, ef unnt
yrði að losa um tök Hafnarháskóla
á hinum íslenzku handritum, því
ef hann er ekki réttilega að þeim
kominn stoðar engin hefð þótt ald-
ir hafi runnið, og vissulega allt
annað að eiga urn þessa hluti við
dönsku þjóðina sjálfa eða danska
stjórnmálamenn heldur enn þess-
ar eftirlegukindur gamaldanskra
nýlendusjónarmiða, sem engu hafa
gleymt og ekkert lært, þótt þeir
reyndar kenni sig við æðstu
menntastofnun hinnar ágætu
dönsku þjóðar.
V.
Nú er rétt að rekja það nokkuð
nánar, hvað kunnugt er um hagi og
heilsufar Árna Magnússonar dag-
ana fyrir andlátið, er „erfðaskráin“
var gerð (undirrituð), og hvernig
sjálfan arfleiðslugjörningin bar
að.
Árni Magnússon andaðist á heim
ili sínu í Kaupmannahöfn 7. jan-
úar 17350, snemma morguns. Hann
hafði legið veikur um hríð, þungt
haldinn, og þyngdi stöðugt, þar til
yfir lauk. Virðist hann hafa falið
þeim Bartholin og Gram að ganga
frá arfleiðsluskjölum, þó ekkert sé
reyndar upplýst um það nánar. Er
frá því sagt, að Árni Magnússon
hafi stundum veriö með óráöi i leg-
unni. Hinn 4. janúar er hann orð-
inn svo aðframkominn, að Jón Ól-
afsson (Grunnvíkingur), sem var
heimilismaður hans og skrifari,
skildi varla hvað hann sagði (F.J.
B. 32). Ekki voru þeir félagar, Barth
olin og Grarn, þá enn komnir með
arfleiðsluskrána til undirskriftar,
og fylgdust þeir þó vel með að
hverju stefndi um heilsufar Árna
Magnússonar. Siðan fær hann hinn
6. janúar prestþjónustu, en slíkt er
yfiríeitt ekki gert fyrr en undir
það síðasta, og ekki venjulegt, að
menn fáist við veraldarsýsl eftir
þaö. Ekki virðast þeir félagar enn-
þá hafa verið komnir með skrána,
og hafa þeir þannig, af einhverjum
ástæðum, ekki kært sig um að hafa
svo mjög hraðan á. Er þeir loks
koma með hana (6. jan.) er Árni
Magnússon orðinn svo langt leidd
ur, aö hann gat ekki skrifað undir
hjálparlaust, enda deyr hann um
nóttina. Er frá því sagt, að Hans
Becker, danskur maöur hafi
verið látinn hjálpa Á. M. að
skrifa undir. Síðan setja þeir félag-
ar siánet Á. M. undir, þvi útilokað
er, að hann hafi getað það sjálfur.
Er Becker síðan arfleiðsluvottur,
ásamt Lohmann nokkrum, en aðrir
voru ekki tilkvaddir, þ. á. m. til
dœmis ekki Jón Ólafsson, sem þó
sjálfsagt hefði verið, þar sem hann
var starfsmaður Á. M. og trún-
aðarvinur, og ekki var notarius
publicus né heldur annar opinber
réttaraðili kvaddur á vettvang,
sbr. siðar. (F. J. I. B. 119,161,177,
33 o. v.).
Það er vægast sagt undarlegt, að
ganga fram hjá J. Ól. eða öðrum
ísl. mönnum, en velj a Becker þenna
til að „aðstoða“ við undirskriftirn-
ar, þótt hann væri að vísu ekki alls
ókunnugur Á. M. (Hins vegar mætti
skjóta því hér inn, að veraldar-
gengi Beckers vex mjög skjótlega
og óvænt eftir þessa „hjálparstarf-
semi“ hans, því frá því að vera
kramari i Khöfn, liggur nú leið
hans upp í sýslumanns og og lög-
mannsembætti hér úti á íslandi,
og verður að ætla að þar hafi gætt
áhrifa og fyrirgreiðslu hinna miklu
valdamanna danskra, er hann „að-
stoðaði" þannig við arflleiðslu Á.
M. og afsal hans á safninu í hend-
ur Dana.)
Ekkert liggur annars fyrir um
það, hvernig „hjálp“ Hans Beck-
ers hafi verið háttað. Skrifaði hann
nafnið fyrir hann, eða hélt hann
um hönd hans og stýrði pennan-
um? Þetta veit enginn nú, og hafi
skráin sjálf borið eitthvað með sér
um það, þá er það um seinan, því
skráin hvarf eöa var látin hverfa,
eins og fyrr segir. Enginn veit held-
ur, livort skráin var lesin fyrir hin-
um deyjandi manni, og því siður
hvort hann hafi þá verið meö því
ráði eöa rœnu, að liann hafi yfir-
leitt gert sér grein fyrir, hvað fram
fór. Hefði þó, eins og komið var og
á horföist um heilsufar Á. M. verið
alveg sérstök ástœða til þess að
tryggja óvéfengjanlega sönnun um
þetta. Þetta var og með öllu vand-
kvæðalaust ef fylgt hefði verið lög-
formlegri aðferð og reglum, n. fl.
að tilkveðja opinberan réttarritara,
(notarius publicus), og láta hann
votta á arfleiöslugjörninginn, aö
hlutaðeigandi hafi verið „ved sin
Fornufts fulde Brug“, eins og það
var venjulega orðað, þ. e. verið svo
„andlega heill“, að hann væri
fær um að gera slíkan gjörning á
skynsamlegan hátt“. Það er og hef-
ir jafnan verið beint skilyrði fyr-
ir gildi erfðaskrár, er þannig stend-
ur á um, að gætt hafi verið þess-
ara ákveðnu lögformskilyröa. Leið-
ir þegar af þessu það, að erfðaskrá
Árna Magnússonar er og hefir frá
upphafi verið ógild að lögum.
Það er og eftirtektarvert, aö arf-
leiðsluvottarnir votta heldur ekki
um það á skrána, að Á. M. hafi ver
ið með fullu ráði eða rænu, er
hann „skrifaði undir“, einungis að
þetta hafi verið „vilji“ hans (F. J.
I. B. 119). En hvernig vita þeir eða
votta hvað hafi verið „vilji“ hins
látna, fyrst þeir treysta sér ekki
til að votta um það, að hann hafi
verið með fullu ráði og meðvitund?
En hitt er þó grunsamlegast hvers-
vegna þeir félagar, Barth. og Gr.,
þora ekki að eiáa undir þvi, að
kveðja notarius publicus til. Þarf
vart í grafgötur að leita um skýr-
ing á því fyrirbrigði, enda mun
þekkingarleysi á slikum formskil-
yröum vart hafa verið til aö dreifa,
þar sem annar þessara „tvende
gode Mænd“, sem þeir svo smekk-
lega(!) kalla sig í arfleiðslu-
skránni átti sæti í sjálfum Hæsta-
rétti á þeim tíma.
Nú mætti e. t. v. segja, að undir-
skrift konu Árna Magnússonar
undir skrána, benti þó til þess, að
allt hafi hér hlotið að vera með
felldu. En ég mun sýna fram á hér