Morgunblaðið - 28.10.1965, Blaðsíða 11

FimmtuðagUT íí. október 1965
NIORGUNBLADIÐ
11
hægt sé að staðsetja þá alla
nákvæmlega á slíku yfirlits-
korti, en benda má á það engu
að síður, að ólíklegt má telja,
að kortagerðarmanni hafi sézt
yfir Godthaabsfjörð, þar sem
var Vestribyggð, Diskoflóa og
Umanakfjörðinn né heldur á-
berandi höfðana sem að þeim
liggja. Lítt sem ekki vogskor-
in norðvesturströndin gefur til
kynna, að skort hafi nákvæm-
ar upplýsingar um staðhætti
þar, en líka gæti þar verði um
að ræða ísröndina eða brún ís-
hellunnar á Melvilleflóa, frá
Upernavik eða Cape Svarten-
huk (fyrir norðan Umanak) til
Cape York að norðan. Loks
er þess að geta, að þó ekki
sé verjandi að gefa beinlínis í
skyn að norðurstrandirnar séu
teiknaðar af sama kunnugleika
og hinar syðri, þá verður ekki
í'ramhjá því gengið, að djúpa
skoran sem þar sézt, gæti allt
eins vel verið Petermannfjörð-
ur og að í heild er útlína
strandlengjunnar allt til norð-
austurhorns Pearylands (sem
ekki fer milli mála að sé það)f
í samræmi við nútíma kort.
Þetta furðulega samræmi
Vínlandskortsins við kort þau
sem nú eru til af Grænlandi,
vekur óhjákvæmilega með
mönnum spurninguna um það,
hvort teikningin byggist á
raunverulegum landfundum og
könnun og hversu langt þeir
nái unz við taka tilgátur einar
og kenningar. Svarsins verður
að leita í samanburði útlína og
staðhátta á kortinu við strend-
ur þær, sem vitað er að norr-
ænir menn fundu eða vöndu
komur sínar til.
Óvenju hagstæð Ioftslags-
skilyrði.
Þegar rætt er um sæfarir
norrænna manna á þessum
tímum verður að hafa í huga,
að loftslag var þá annað á
þessum slóðum en nú er. Um
það eru heimildir, að á vík-
ingaöldinni var loftslag svo
miklu mildara en nú er, að
fara mátti siglingaleiðir sem
nú er fjarri lagi að siglandi
séu og kanna mátti landsvæði
á norðlægari breiddargráðu en
hægt var við ísaskilyrði síðari
miðalda eða eins og nú er.
Loftslagsfræðingar nú á dög-
um eru á einu máli um, að á
tímabilinu milli 950—1200 e.
Kr. hafi ríkt ,,óvenju hagstæð
loftlagsskilyrði er sannanlega
hafi haft það í för með sér að
hlýrra hafi verið á íslandi og
Grænlandi en nú er, sjávar-
hiti N.-Atlantshafs hafi að öll-
um líkindum verið meiri og
töluvert minna um ís í heim-
skautshöfunum". Síðan tók við
versnandi loftslag, allt frá
þrettándu öld og hafi í för með
sér aukið ísrek norðan úr
heimskautshöfum og þau áhrif
á samgöngur á sjó að þær dróg
ust saman. Þetta tímabil náði
hámarki í ,,ísöld hinni minni“,
sem hófst á fimmtándu öld.
Síðari tima rannsóknir stað-
festa í öllum aðalatriðum kenn-
ingar þær sem sænski veður-
fræðingurinn Otto Petterson
setti fram fyrir rúmri hálfri
öld um ,,loftlagsbreytinga-
skeið“ aldanna. Taldi Petter-
son breytingarnar stafa af
„sjávarfallaafli“ tungls og sól-
ar og sagði lágmarksáhrif þess
hafa verið á sjöttu öld e.Kr. og
þá hafi ríkt stöðugt loftslag
og milt en hámarksáhrifanna
hefði gætt á fimmándu öldinni
og loftsslagsskilyrði þá verið
hin verstu. Þetta tímabil, sem
tekur yfir nærri þúsund ár
markar upphaf sæfara nor-
rænna manna, uppgangstíma og
endalok og í sögu þeirra fann
Petterson íitaðfestingu á kenn-
ingu sinni.
Petterson þrískipti þessu
,,loftlagsbreytingaskeiði“ sínu.
,,Fyrsta hlutann," segir hann
,,fram irndir 1100 var nær eng
inn ís í norðurhöfum, Labra-
dor- og A-Grænlandsstraumur-
inn báru heldur ekki með sér
neinn ís að heitið gæti og hlýr
sjórinn í Golfstraumnum (og
Irminger-straumnum sem í
hann rann) frá íslandi til
Grænlands gat streymt lengra
Vesturhluti Vínlandskortsins
Grænland og Island).
í vesturátt. ,,lsinn bráðnaði á
norðlægari breiddargráðum, í
Baffinsflóa, heimskautshafinu
eða jafnvel rétt við sjálfan
Norðurpólinn.“
Á íslandi og Grænlandi var
loftslag mildara á þessum tíma
en nú er og austur- og suður-
strandir Grænlands voru ís-
lausar. Frásagnir af Græn-
landsferðum á þessum árum
nefna ekki sjávarháska af völd-
um ísa og sjóleið Eiríks rauða
— sem nú er ófær — var þá
farin reglulega beint vestur
frá íslandi' til Grænlands suð-
ur með austurströndinni og um
sundin norðan við Cape Far-
well. „Isrek var heldur ekki til
trafala sjóferðum á Davissundi
eða á hafinu milli Ameríku og
Grænlands, ísinn lá miklu
norðar, við fiskistöðvarnar við
Baffinsflóa“. Það var á þess-
um tímum, sem víkingarnir
norrænu lögðu leið sína til
íslands og Grænlands og
byggðu þau lönd bæði. Ekki
má heldur gleyma könnunar-
ferðunum í norðurátt, norð-
ur Baffinsflóa og kannske
Kane Basin líka. Ameríku-
fundur norrænna manna til-
heyrir einnig þessu tímabili.
ÍSBANN Á ÍSLAND
Annar kafli tímabilsins ná-
lægt lokum tólftu aldar og á
þrettándu öld, er markaður af
versnandi loftslagi og „fyrstu
merkjum um ísbann á ísland“.
Þá flytjast Eskimóar einnig
sunnar og fylgja ísröndinni suð
ur Baffinsflóa vegna selveiða
sinna og fiskiveiða. Þó gamla
sjóleiðin frá Islandi sé enn
við líði, segir frá. því í Kon-
ungs-skuggs j á, að þéttar ís-
breiður liggi nú úti fyrir Græn
landsströndum og „í norð-aust-
ur (frá fslandi)“. Þá er minnzt
á borgarís fyrsta sinni og sæ-
farar varaðir við að reyna að
sveigja of snemrna að
landi, heldur ráðlagt að stýra
„í suðvestur og svo í vestur“
og krækja fyrir ísbreiðuna.
Lokakafli loftlagsbreytinga-
skeiðs þessa, á fjórtándu og
fimmtándu öld, varð vitni að
því að Eskimóar eyddu Vestri
byggð. Þá endurskoðaði ívar
Bárðarson (c. 1360) leiðarvís-
inn um siglingar til Græn-
lands, þá leysir ekki lengur
frost úr jörð í Grænlandi
sunnanverðu (c. 1400) og „með
því að ísrekið úr heimskauts-
hafinu jókst í sífellu eftir því
sem nálgaðist hámark sjávar-
fallsafl sólar og tungls (skv.
kenningum Pettersons) rofn-
uðu smám saman samgöngur
við Grænland.
Ef þessi kenning Pettersons
um loftslagsbreytingaskeiðin
nær almennri viðurkenningu,
hlýtur hún að hafa töluverð
áhrif á dóm þann sem menn
kunna að leggja á Vínlands-
kortið sem sögulega heimild
(frá vestrl tíl austurs: Vínland,
um sæfarir og landkönnun
norrænna manna á miðöldum.
SJÓLEIÐIN FRÁ ÍSLANDI
Fyrsti áfangi sjóleiðarinnar
frá Islandi til Grænlands var
frá Snæfellsnesi beint í vest-
ur til Gunnbjarnarskerja, sem
sögð voru miðja vegu á leið-
inni til Grænlands (Þ.e. til
byggða landnámsmanna á suð-
vesturströndmni). Sker þessi
eru eyjar úti fyrir Cap Dan í
nágrenni Angmagsalik á um
það bil 66° norðl. breiddar. Nú
á tímum er þetta eini hluti
strandarinnar að Danmerkur-
sundi, sem síðsumars og að
haustlagi er laus við ísa þá er
loka ströndum öllum norðan
staðarins og sunnan fyrir sigl-
ingum. Norðan við 70° geta
skip komizt að ströndum en er
kemur norður á 75* er ísinn
aftur svo þéttur að ekki verð-
ur tekið þar land af hafi.
Fornleifafræðirannsóknir á
A-Grænlandi hafa ekki leitt í
ljós neinar fornleifar nor-
rænna manna norðar en á móts
við Kangerdlugsuak (á 66,30°
nl. br.), en almennt ér talið, að
ekki hafi norrænir menn farið
lengra norður eftir austur-
ströndinni en að Scoresby-
sundi (71°). Af ,óbyggðum“
Austur-Grænlands fer litlum
sögum í íslenzkum heimildum,
utan hvað þar er getið skips-
skaða. Nansen sagði reyndar
fullum fetum í sínum skrifum,
að „Norðmenn og íslendingar
sigldu um heimskautshafið allt,
eftir ísröndinni, þegar þeir voru
á höttunum eftir sel og hinum
verðmæta rostungi". Sé svo,
og hafi þeir í raun og veru
fylgt ísröndinni frá Norður-
Grænland allt til Novaja
Zemlja kann þar að vera að
leita hugmyndarinnar um að
landspöng væri milli Norður-
Rússlands og Grænlands, sem
algeng var með norrænum
mönnum á miðöldum. Nansen
segir að vísu að siglingar séu
varasamar á þessum slóðum
(norðan 70°) sökum ísa, en þó
sé engan veginn loku fyrir
það skotið að menn hafi geng-
ið á land á austanverðri norð-
urströndinni „þar sem hún get-
ur verið sem næst íslaus síð-
sumars og að hausti“ segir
hanð. Danski sagnfræðingur-
inn D. ,3ruun fullyrðir aftur á
móti, að „norrænir menn til
forna . . . voru aldrei hræddir
við að sigla gegnum ísinn“.
Hann á það sammerkt með
ýmsum sagnfræðingum öðr-
um, að hann telur Svalbarð,
sem fannst 1194, vera norðaust-
ur-Grænland („að öllum lík-
indum er Scoresbysund Sval-
barði“) og bætir við þeirri til-
gátu sinni, að norrænir menn
hafi haft þar sumarsetu vegna
þess hversu gott var þar til
fanga.
Enda þótt frásagnir séu um
að lánd hafi sézt norðan 70° oft
og mörgum sinnum á 17. öld- lund, að þeir hafi eitthvað
inni, einknm af hvalveiðiskip- þekkt til líka norðar, einkum
um Hollendinga, var norðaustur kannski vestanmegin, þar sem
strönd Grænlands ekki könnuð William Baffin sigldi skipi sínu
og kortlögð fyrr en á nítjándu
og tuttugustu öllinni og varð
þar fyrstur til William kapteinn
Scoresby. Ekkert það sem upp-
vist varð i ferðum hans og ann
arra á þessum slóðum útilokar
ferðir norrænna manna langt
norður eftir ströndum á mið-
öldum, ef til vill allt að 75°,
við miklu minni trafala af völd-
um ísa. Á þessum ferðum sínum
hefðu þeir getað fengið góða
yfirsýn ýfir legu landsins og
staðhætti á þessum slóðum.
KRÆKT FYRIR ISINN.
Sjóleið sú frá íslandi, sem
tekin var upp á fjórtándu öld,
var suðvestlægari, svo takazt
mætti að krækja fyrir ísinn sem
„kom út úr flóunum skammt
frá Gunnbjarnarskerjum" og
eftir leið þessari var síðan hald
ið í norðvestur beint upp undir
Hvarf. Á eldri leiðinni, þeirri
er Eiríkur rauði fór fyrstur
manna, hafði sæfarinn jafnan
landsýn þegar hann sigldi með
fram ísröndinni alla leið frá
Angmagsalik til Cape Farewell.
Á vesturströndinni sunnan-
verðri settu norrænir menn nið
ur landnám sín tvö, hið syðra,
þar sem kallað var Eystribyggð,
í fjörðunum frá 60,3° til 61,3*
og hið nyrðra, Vestribyggð,
norður þaðan „sex daga róður
sex manna á sexæringi“ fram-
hjá öðrum fjörðum, þar sem
fundizt hafa minjar norrænna
manna. Vestribyggð tók yfir
firðina djúþu umhverfis Godt-
haab, frá um það bil 64° til 65°.
Þar er enn fyrir sakir hlýrra
sjávarstrauma og vinda af jökl-
um ofan sem næst íslaust í júlí
og ágúst, alla ströndina við
Davissund og allt norður í Mel-
ville Bay á 74°. Konungsskugg
sjá og aðrar heimildir íslenzk-
ar eru til vitnis um ferðir nor-
rænna landnámsmanna á Græn
landi langt norður eftir vestur-
ströndinni á sumrum, meðfram
Davissundi, og fornminjafundir
á þessum slóðum eru því til
staðfestingar. Einhvers staðar
þarna var „Norðursetur" og
hvort heldur Eiríkur rauði hef-
ur sjálfur — eins og Nansen
gefur í skyn — kannað „land
allt upp eftir og norður fyrir
Davissund", þá er það víst, að
afkomendur hans fóru þangað
til fiskveiða, selveiða og til að
sækja sér þangað rekavið, sem
Pólstraumurinn bar þar að
landi norðan úr höfum en þeir
héldu kominn frá Marklandi.
Mörg örnefni er að finna I
heimildum um Grænland og til
er miðalda héraðslýsing þaðan,
prentuð á sautjándu öld, þar
sem gefnar eru upp fjarlægðir
milli staða á vesturströndinni
og miðað við hversu langan
tíma það taki að róa þangað
fullskipuðum sexæringi.
Einn fornminjafundur langt
norður í landi færir sínar sönn-
ur á frásagnirnar af þessum
ferðum landnámsmaima í Græn
landi upp eftir vesturströnd-
inni. Það er rúnasteinn, sem
fannst árið 1824 — en er nú
týndur — á Kingiktorsuak-
eyju sem er á 72° 58‘ nl.br. nokk
uð norðan Upernavik. A stein-
inum var áletrun sem úr varð
lesin frásögn þriggja manna
norrænna, sem þar komu árið
1135 eða 1333. Öruggt var taiið
að steinn þessi væri ófalsaður
og norrænn að uppruna.
GÁTU GERT GRÆNLANDS-
KORT FYRIR 1300.
Þessi sönnunargögn, þó £á séu
og fátækleg, geta engu að síð-
ur leitt okkur áleiðis — jafn-
vel töluvert langt áleiðis — til
viðurkenningar á þeirri stað-
reynd, að þegar komið var fram
á fjórtándu öld, kunnu íslend-
ingar og Grænlendingar, sem
í þann tíð bjuggu við hálfu
betri skilyrði til ferðalaga á
heimskautsslóðum en könnuð-
ir vorra daga, þau deili á Græn-
landsströndum, allt norður á
75° ef ekki enn lengra norð-
ur, sem sjá má af Vínlandskort
inu. Og það er engart veginn
fráléitt, að gera sér í hugar-
(er tæplega hefur verið miklu
betri farkostur en knerrir vík-
inganna og langskip), allt norð
ur á 78° árið 1616. Ef við viður
kennum kunnáttu farmannanna
norrænu á þessum tímum, þekk
ingu þeirra á gangi himintungla
og leikni í siglingum, þá er ekki
fjarri lagi að ætla að rétt eins
og þeir tóku mið sín af sólu,
tungli og stjörnum, eins hafi
þeim ekki orðið skotaskuld úr t
því að staðsetja nærri lagi á
breiddarbauga helztu kennileiti
á ströndum Grænlands. Við
þetta bætist svo það, að græn-
lenzku ströndunum svipar um
stefnu og staðháttu mjög til
stranda Noregs, þar sem þeir
eða forfeður þeirra lærðu sín
siglingafræði. Það bendir því
allt til þess, að þeir hafi haft
með höndum allan þann fróð-
leik, þegar fyrir lok þrettándu
aldar, sem til þurfi að teikna
Grænlandskort á borð við það
sem sést á Vínlandskortinu,
hefði þeim boðið svo við að
horfa.
Forstokkaðar hugmyndir og
fyrirmyndir úr þjóðvísum.
Af því sem rakið hefur verið
í kafla þessum, virðist mega
draga þá ályktun að Grænlands
teikningin á Vínlandskortinu sé
byggð á upplýsingum fengnum
frá norrænum landnámsmönn-
•um þar. En er að því kemur
að rekja hversu þessar upplýs-
ingar muni hafa komizt í hend
ur þeim er Vínlandskortið
gerði, verður öllu óhægara um
vik. Engin landfræðileg heimild
er til sambærileg kort-
inu, hvorki samtíma heimild,
eldri né yngri. Við eigum ekki
annars úrkosta en bera það
saman við tvær „kortafjölskyld
ur“ aðrar, Clavusar-kortin og
íslenzku kortin.
Fræðimennirnir Björnbo og
Petersen, sem mikið rannsök-
uðu og rituðu um Grænlands-
mál, voru þcirrar skoðunar, að
Grænlandskort Clavusar gseti
ekki verið byggt á skráðum
heimildum einum saman, til
þess væri það of nákvæmt og
nærri réttu lagi. Þeir drógu að
vísu ekki úr göllum þess, s.s.
skakkri stefnu austur- og vest
urstrandanna og tilbúnum ör-
nefnunum, sem Clavus betrum-
bætti með kort sitt (og tók úr
dönskum þjóðvísum, að sagt
er), en þótti kortið engu að síð-
ur svo vel úr garði gert, ekki
sízt miðað við það, að heita
mátti að tekið hefði algerlega
fyrir allar samgöngur milli
Grænlands og Evrópu, að þeir
töldu Clavus fara með rétt mál
er hann fullyrti að hann hefði
sjálfur siglt til Grænlands. Þá
köm til skjalanna Nansen hinn
norski og færði sönnur- á að
Grænlandsteikning Clavusar
byggðist á teikningunni af vest
asta ska;» Noregs í Lárentínsku
kortabókinni frá 1351. Það er
því sú teikning, sem við verð-
um að athuga nánar og vegá
og meta gildi hennar sem hugs
anlegrar Grænlandsteikningar.
Það er ekki mikið verk eðá
merkilegt„ jafnvel þegar gert
er ráð fyrir því, að kortagerð
armaðurinn hafi ætlað sér áð
teikna þama Grænland. Lega
landsins er rammskökk, tengsl
in við landið að norðaustan
sniðin í öllu að fornum og for-
stokkuðum hugmyndum og
nafnið „aloga“, þ.e. Háloga-
land, sem tengir það Noregi,
leggst allt á eitt um að sýna
fram á, hversu fáránleg tilgáta
það er, að nokku'ð sé skylt með
skaganum á Lárentinska kort-
inu og Grænlandsteikningu
Yale-kortsins.
Ekki er hægt að afskrifa eins
höstuglega þá tilgátu að ein-
hver tengsl kunni að vera milli
Vínlandskortsins og síðara korts
Clavusar, sem týnt er, t.d. ein
og sama frummyndin, en ef það
reynist rétt, hefur henni verið
spillt ákaflega áður en Clavus
tók hana upp og verður tilgát-
an að teljast heldur ósennileg.
Framhad á bls. 19.