Morgunblaðið - 15.06.1966, Blaðsíða 12

12
MOR.CU HBLAÐÍÐ
Miðvikudagur 15. júní 1966
Erlendur Jónsson:
Rætt og ritaö
SKÓGRiCGTARSPJALL
„MENNINGIN vex í lundi nýrra
skóga.“
Svo kvað Hannes Hafstein í
kvæði sínu, Aldamótin. Orðalig-
ið ber sterkan keim af mál-
skrúði stjórnmálamanns, sem
sléttar ræðu sína eftir því, sem
henta þykir stað og stund.
Samt er ekki tómahljóð í orð-
unum. Einu gildir líka, hvaða
vonir Hannes Hafstein hefur
bundið við menningu íslendinga
á ókomnum tíma eða hversu mik
& inn áhuga hann hefur haft á
skógrækt á íslandi — aldamóta-
. mennirnir, kynslóð hans, voru
skógræktarmenn í anda. Hann
sagði því ekki annað en það,
sem þjóðin vildi sagt hafa. Vilji
hennar var hans vilji.
Sama má raunar segja um alla
menn á öllum tímum, sem eitt-
hvað hafa hugsað fyrir þetta
land; þeir hafa allir viljað rækta
skóg.
„í þann tíð var ísland viði
vaxið milli fjalls og fjöru,“ seg-
ir Ari fróði í fslendingabók. Og
þá setningu kunna líklega flest-
ir íslendingar; og kunna kannski
allt of vel, því svo geta ummæli
orðið töm, að fólk hætti að taka
eftir þeim, þau hætti að vekja
umhugsun. Frásögn Ara hef ég
skilið á þá lund, að landnáms-
menn hafi komið hér að skógi
vöxnu landi, en skógar hafi ver-
ið mjög til þurrðar gengnir í
tíð hans sjálfs, tveim öldum eft-
ir landnám. Þrátt fyrir það hafa
•» skógar aldrei þorrið í kveðskap
íslenzkra skálda. Þvert á móti
má segja, að því fremur sem
skógum hafi hnignað í landinu,
því meir hafi skáldin um skóga
kveðið. Það var því hvergi ófyr-
irsynju, að skáldið, sem seinna
varð fyrstur manna ráðherra fyr
ir ísland með búsetu í landinu,
skyldi blanda saman skógi og
menningu eins og þar væri um
að ræða tvær hliðar á einu og
sama málinu. Skógurinn skyldi
verða hið sýnilega tákn þess,
sem ekki varð með augum séð,
að minnsta kosti ekki við fyrstu
sýn.
Þannig hugsuðu menn um síð-
nstu aldamót. Og þannig hugs-
iim við enn, þó við högum orð-
«m okkar á annan veg en menn
! gerðu þá.
Sá er samt aðstöðumunurinn,
að íslendingar aldamótanna
voru svo fátækir, að þeir urðu
1 mörgum tilfellum að gleðjast
af fögrum orðum í stað þess að
framkvæma, þar sem við getum
leyft okkur næstum hvaðeina,
sem hugurinn girnist.
Vera má, að sú tíð komi, að
menn hætti að yrkja kvæði um
skóga og taki í þess stað að
yrkja jörðina undir skóga. Mætti
segja mér, að mörgum gætist vel
að þeirri tilbreyting.
En hafa menn hugleitt, af
hverju er sprottin þessi árátta:
að yrkja sífellt um skóga í landi,
þar sem tré eru tæplega sýni-
# leg? Er það nokkuð annað en
meinloka, bögglað roð fyrir
brjósti þjóðarinnar?
Sjálfsagt má kalla það mein-
loku. Nútíminn, og ekki aðeins
nútíminn, heldur allir tímar láta
stjórnast af gróðavon. Og þrátt
íyrir allt tekst illa að sannfæra
okkur um, að skógrækt verði
snokkru sinni arðvænleg í þessu
landi. Allir menn á öllum tím-
wi sækjast eftir skemmtun og
þægindum. Nútímamenn eru
ekki undantekning frá þeirri
reglu. Og þeir borga vel fyrir
hvort tveggja.
En skemmti- og þægindasjón-
armiðið, eða hvað á að kalla það,
færir okkur litlu nær því að
skilja skógræktarskáldskap ís-
lendinga fyrr og síðar. Væri
skemmti og þægindasjónarmiðið
ríkjandi eitt sér, þá væri hægur
vandinn að koma upp gerviskóg
um með gervitrjám, sem væru
hvorki betri né verri eftirlík-
ing en gervitolóm, sem sumir
menn skreyta með híbýli sín.
Þess konar skógar væru að
minnsta kosti nógu hentugir til
skemmtana af því tagi, sem fram
fara í lundum þessa lands, alla
jafna.
En skógræktaráhugi okkar er,
þegar öllu er á botninn hvolft,
hvorki sprottinn af hagnaðar-
sjónarmiði né skemmti og þæg-
indasjónarmiði, þó við vonum
auðvitað, að skógar geti veitt
okkur hvort tveggja í einhveri-
um mæli. Hann er miklu fremur
sprottinn af nokkurs konar
sjálfsgagnrýni: löngun til að
þrautreyna, hvort þetta land
hentar þjóðinni eða yfirleilt
nokkurri þjóð, og á sama veg,
hvort þjóðin verðskuldar að búa
í þessu mikla landi.
Þeir, sem ferðazt hafa til út-
landa og kynni haft af annarra
þjóða fólki, munu líklega flestir
kannast við spurningar eins og
þessa:
Er það satt, að ekki séu tré á
íslandi?
Ég veit ekki, hvernig slíkar
spurningar verka á aðra menn.
í minni vitund hljóma þær alltaf
óþægilega. Stundum finnst mér
sem í þeim felist lævíslegri und-
irtónn en orðin sjálf gefa til
kynna, eins og spyrjandinn sé að
höggva eftir einhverju öðru en
hann spyr um. Þannig verður
manni við, þegar fyrir mann eru
lagðar samvizkuspurningar. Og
þó maður reyni að svara eftir
beztu samvizku, finnst manm
eftir á, að spurningunni sé ósvar
að og henni verði alls ekki svar-
að á þann veg, sem maður vildi
svarað hafa.
Kannski dettur manni í hug
að segja, að skáldskapur íslend-
inga angi af laufi og berki frá
fyrstu ljóðlínu til síðustu setn-
ingar, að laufkrónur breiði sig
yfir draum sérhvers manns í
þessu landi, að sú stund muni
renna upp fyrr eða síðar, að sá
draumur rætist. En maður segir
það ekki, af því það var eKki
spurt um skáldskap og ekki um
draum, heldur um tré.
Ef maður væri spurður, hvort
ekki væri teppi í gólfunum
heima hjá manni — þá gæti
maður með góðri samvizku hent
á lofti spjótið og varpað því aft-
ur að þeim, sem sendi það. En
það er ekki heldur spurt um
gólfteppi. Það er aðeins spurt
um tré og aftur tré. Og seinast
fer maður að spyrja sjálfan sig:
er það satt, að ekki séu tré á
íslandi?
— ★ —
Mótsagnirnar í lífi þjóða og
einstaklinga geta verið skemmti
lega fjarstæðar. Hugsum okkur
nýbyggt íbúðarhús, t.d. í Reykja-
vík, hús, sem kostað hefur millj-
ónir króna, einbýlishús á mik-
illi lóð, fólkið nýflutt í húsið.
Þó við sjáum ekki inn um glugg-
ana, hættum við á að fullyrða,
að teppi sé þar strengt út í hvert
horn, ný húsgögn í hverju her-
bergi, eldhús rafvætt til hins
ýtrasta, nýr bíll í skúr.
Þetta þykjumst við sjá í hug-
anum, þó við sjáum það ekki
með augunum. En með augunum
sjáum við þó annað, sem er
ekki síður athyglisvert: Kring-
um húsið, sem hefur ef til vill
verið málað í björtum litum,
klúka moldarbingir og grjóthrúg
ur. Þar ægir líka saman járna-
rusli, steypuslettum og timbur-
drasli. Og ryðgar, það sem ryðg-
að getur, og fúnar, það sem iún-
að getur.
Þetta sjáum við með berum
augum, skýrt og greinilega, svo
ekki verður um villzt. Látum
hugann þá reika aftur inn í hús-
ið, því eitt gleymdist, þegar upp
var talið, það sem þar má auga
gleðja: Bækurnar í hiilunum.
Þar tróna kvæði skáldanna í
skinnbandi. Og þar er kannski
lesið um það, sem á vantar í um-
hverfinu: menninguna, sem vex
í lundi nýrra skóga.
Þá fyrst, þegar eigendur húss-
ins hafa fyllt það af öllu því
skrani, sem duttlungum þeirra
kann að hugkvæmast, þá f.yrst
— kannski eftir mörg ár — kem-
ur þeim í hug að staðfesta menn-
ingu sína í verki með fáeinum
hríslum í nánd við húsið. En til
þeirrar staðfestingar er ekki
efnt, sem áður greinir, fyrr en
allt annað hefur verið keypt,
það som kaupa má.
Og hvaða nauðsyn bæri til
þess? Það er gnægð skóga í
kveðskap skáldanna. Og þeir
skógar geta lengi komið í stað
hinna, sem úr moldu vaxa.
En því er nú verr og miður,
að skáldin yrkja ekki um alla
hluti milli himins og jerðar. Til
dæmis minnist ég ekki, að nokk
urt skáld hafi ort um þá menn-
ing, sem þróast innan um mold-
arbingi. Hljótum við þó að álíta,
að sú menning sé annars konar
en hin, sem vex í lundi nýrra
skóga.
Ég held flestum mönnum sé
áskapað að þrá fagurt umhverfi.
Og margir menn leggja á sig ær-
ið erfiði til að prýða umhverfi
sitt. Hitt mundi gefa nokkuð til
kynna um viðhorf manns til um
hverfis, á hverju hann byrjar og
á hverju hann endar, hvort hann
byrjar t.d. á dauðum hlutum og
endar á lifandi gróðri, eða hvort
hann hefst fyrst handa við gróð-
urinn og endar á dauðu hlutun-
um.
ísland er, eftir smekk flestra
okkar, ákaflega fallegt Iand. Og
það er gaman að búa í þessu
landi, þó vegirnir mættu nátt-
úrlega vera skárri, svo auðveld-
ara væri að komast leiðar sinn-
ar um það.
Að njóta svo mikils svigrúms,
sem við höfum í landi okkar —
það hlýtur að teljast til æðri
þæginda nú á dögum — í heimi,
þar sem er að verða svo þröngt
um manninn, að hver andar upp
í annan, ef svo má segja.
Útlendingur, sem komið hefur
til íslands oftar en einu sinni,
talar íslenzku prýðilega og
þekkir talsvert til íslenzkrar
menningar, spurði mig einu
sinni, hverja ég teldi vera
ástæðu þess, að íslendingar
hefðu á miðöldum staðið öðrum
Norðurlandaþjóðum svo langtum
framar, t.d. á vettvangi bók-
mennta.
Ég sagði við hann, að ég vildi
ekki taka á mig þá ábyrgð að
uppfræða útlending um svo mik-
ið mál, en benti honum á, að hér
hefði alltaf verið ærið svigrúm
— til að hugsa.
Þvilíku svigrúmi er sannarlega
ekki til að dreifa, hvar sem er í
heiminum. Leggjum leið okkar
til einhverrar erlendrar stórborg
ar, t.d. Lundúna. Þar iðar hver
um annan, ellefu milljónir í
einni bendu. Hverfum inn í ein-
hvern hinna stóru skemmtigarða
borgarinnar, t.d. Hyde Park.
Óneitanlega er sá blettur falleg-
ur: grænar flatir, stór og þroska
mikil tré, tjarnir og gosbrunnar
og sléttir göngustígar. Þarna get-
ur maður gengið, setið eða legið
eins og hugurinn girnist. En mað-
ur er samt ekki sloppinn undan
ys og erli borgarinnar. Umferðin
dunar allt í kring. Þotur fara
yfir höfði manns svo sem aðra
hverja mínútu. Um garðinn
stendur látlaus straumur manna
og hunda; straumur, sem virðist
eiga sér hvorki upphaf né endi.
Hvarvetna liggja elskendur í
faðmlögum. Maður verður að
gæta sín í hverju spori ,að mað-
ur steyti ekki við þeim harðar
tær. Á sama veg er þessu efa-
laust háttað í öllum lystigörð-
uni allra stórborga útlandsins;
alls staðar sama mannþröngin.
Um ísland gegnir öðru málL
Það er land víðáttu,. svigrúms.
Og það svigrúm mun seint eða
aldrei yfirfyllast af fólki, hversu
sem hér verður annars fjol-
mennt. Strjálar byggðir og
óbyggðir verða alltaf í þessu
landi. Og þær verða sem fyrr
leikvangur og æfingasvæði fyrir
andann. Sá er þó einn hluturinn,
sem við, afkomendur norskra
landhlaupara og írskra erfiðis-
manna, höfum aldrei sætt okki<r
við í þessu landi og munum lík-
lega aldrei sætta okkur við,
hvernig sem annað veltur. Það
er trjáleysið. Það er sú sam-
vizkuspurning, sem sí og æ
klingir í vitund okkar.
Við höfum sætt okkur við ber-
angrin til þessa dags, af því við
höfum átt svo góð skáld. Þau
hafa klætt þá auðn, sem annars
hefði verið nakin og ógnvekj-
andi.
En fyrirheit í fögru ljóði — jafn-
vel það verður á endanum rang-
hverfa sjálfs sín, nema stund
framkvæmdanna renni upp.
Erlendur Jónsson.
SVEINN KRISTINSSON SKRIFAR UM
gT7rrrrrm
Gamla Bíó.
STROKUFANGINN
(The Password is Courage.)
Ensk mynd byggð á æfisögu
Charles Coward eftir John
Castle.
Framleiðendur Audrew og
Virginia Stone.
Kvikmyndari: David Boulton.
Leikstjóri. Audrew Stone.
Höfuðleikendur:
Dirk Bogarde
Maria Perschy
Alfred Lynoh
Nigel Stock
o. fl.
ÞAB er ekki oft, sem styrjaldar-
atburðir verða kvikmyndafram-
leiðendum tilefni til gaman-
myndasmíða. Þar er komið inn á
vettvang, sem vekur mönnum al-
mennt allt önnur viðbrögð en
hlátur. Sizt hefði maður trúað
því, að fangabúðir Þjóðverja á
síðari stríðsárunum yrðu kvik-
myndamönnum efni í gaman-
myndagerð. — En hér fer sem
oftar, að humor lætur ekki ávallt
stjórnast af ytri aðstæðum, hann
er hugrænt fyrirbæri. frum-
kennd, sem getur skotið upp
kollinum og lifað sæmilegu "lífi
við hlið annarra kennda, sem
maður hefði í fljótu bragði talið
of fjarskildar honum til að hann
gæti þrifizt í návist þeirra. Sum-
ir telja jafnvel, að án slíks óskil-
orðsbundins humorskyns mundu
aðrar kenndir og daprari gera
mönnum lífið óibærilegt.
Charles Coward (Dirk Bog-
arde) er brezkur major, sem
tekinn er höndum ásamt fleiri
hermönnum í Norður-Frakk-
landi, vorið 1940. Hann hefur
skamma hríð verið „undir
manna höndum“ er hann gerir
flóttatilraun, sleppur við illan
leik inn í franskan bóndabæ,
og hafnar úti í fjóshlöðu.
Skömmu síðar kemur þangað
þýzkur herflokkur og leitar
einnig skjóls í hlöðunni, m.a.
með særða menn. Coward finn-
ur þá upp það snjallræði að
leika særðan þýzkan hermann.
Er hann fluttur í þýzkt her-
mannasjúkrahús, þar sem hann
fær sæmilega aðhlynningu og
auk þess þýzkt heiðursmerki
fyrir vasklega framgöngu. Mun
hann vera eini brezki hermað-
urinn, sem vitað er til, að hafi
hlotið þá vegsemd.
En brátt uppgötva Þjóðverj-
ar mástökin, og Coward fær
hraðferð í þýzkar fangabúðir.
Þar fyrirhittir hann marga
fleiri brezka stríðsfanga. Og
upphefjast ráðagerðir um nýj-
ar flóttatilraunir ....
Saga Cowards er ótrúleg, en
þó talin sönn, og myndin er sögð
’byggð á hinum ævintýralega
ferli hans á stríðsárunum. Sum
atriði myndarinnar eru sögð
staðfest af sjónarvottum. En
hvort sem kvikmyndin er sönn i
öllum smáatriðum, sem verður
að teljast allvafasamt, þá er hitt
engin lygi, að þarna hefur tekizt
að gera mynd, sem er skemmti-
leg og vel leikin og tæknilega
vel úr garði gerð. Háþrýstingur
spennu svífur yfir vötnunum, og
hefði þó spennan sjálfsagt orðið
enn meiri, ef fangabúðahrylltng-
ur væri ekki að mestu sniðgeng-
inn og einmitt í þeim punkti
hlýtur myndina auðvitað að
bresta nákvæman sannferðug-
leika, ef maður á að trúa því,
sem manni hefur verið tjáð f
áratugi um heimilislífið í þýzku
fangabúðunum.
Dirke Bogarde nýtur sín mjög
vel í hlutverki hins djarfa og
ráðagóða majors, sem aldrei sætt
ir sig við hlutskipti sitt með
sljóu aðgerðarleysi, heldur gerir
hverja flóttatilraunina á fætur
annarri og platar hina einföidu
og auðtrúa Þjóðverja næstum
hvenær sem honum bíður svo
við að horfa. Eitt sinn nappar
hann t.d. þýzkum einkennisbún-
ingi, til að komast í samband
við andspyrnuhreyfingu gegn
Þjóðverjum í nærliggjandi borg.
í heildina er þetta ágæt gam-
anmynd, spennandi og oftast
hröð. Þeir sem eru ekki á svo
háu plani að hafa viðbjóð á öi’-
um kvikmyndum, eins og skáld
eitt frægt, gætu varið kvöld-
stund á margan lakari hátt en
þann að skoða þessa mynd.
*
Háskólabíó:
Svörtu sporarnlr.
Amerísk kúrekamynd.
Framleiðandi: A. C. Lyles.
Helztu hlutverk:
Rory Calhoun
Terry Moore
Linda Darnell
Scott Brady.
SANTEE hefur kúreki einn
heitið í Texas vestur laust fyrir
síðustu aldamót. Var margt vel
um mann þann, hann var mikill
á velli og sterkbyggður, kjark-
maður mikill og listfeng skytta.
En eins og margan góðan mann
hefur hent fyrr og síðar, var
hann óánægður með launakjör
sfn, og það því fremur sem
hann var heitbundinn mikilli
Framhald á bls. 18