Morgunblaðið - 18.02.1968, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. FEBRÚAR 1968
Samtal við Jóraas H. Haralz um ástand og horfur
Er að skella á heimskreppa?
Þessi orð heyrast æ oftar, og
virðast ýmsir uggandi yfir því,
að angi slíkrar kreppu hafi nú
þegar náð til íslands, og vá sé
því fyrir dyrum.
Á miðju ári 1966 var ég á
ferðalagi í Bandaríkjunum og
varð þá einna fyrstur Islend-
inga til að heyra ákveðnar töl-
ur, sem bentu til, að samdrátt-
ur væri að hefjast á þessum
mikla fiskmarkaði okkar. Ég
vissi ekki þá, enda enginn efna
hagssérfræðingur nema síður
sé, að þarna varð ég vitni að
upphafi þess kreppuástands,
sem enn ríkir hér á landi. í
grein, sem ég skrifaði hér í
blaðið upp úr miðjum júlí 1966
hef ég það eftir fulltrúum ís-
lenzkra útflytjenda í Banda-
ríkjunum að þorskblokk hafi
lækkað í verði um 2 til 3 cent
vegna óvenjumikils fraimboðs á
fiski frá Evrópu og útflutn-
ingsverð Íslendinga verði
að fylgja þeirri lækkun. í
næsta Reykjavíkurbréfi Morg-
unblaðsins er einnig á þetta
minnt og þar sagt m.a.: „Það
vekur ugg að verðlag á fiski
í Bandaríkjunum hefur undan-
farið farið lækkandi og nemur
lækkunin rúmum 10%.
Um þetta leyti, eða upp úr
miðju ári 1966, er talið að ís-
lendingar verði fyrst áþreifan-
lega varir við samdráttinn á
'heimsmarkaðnum. Nú hefur
hann þróazt í allt að því
kreppuástand hér heima, svo
að þarna hafa átt sér stað
meiri tímamót í efnahagssögu
okkar en margur gerði sér þá
grein fyrir. Auðvitað gat eng-
inn séð fyrir um aflabrest
næstu vertíðar, en þó hann
hefði ekki verið svo gífurlegur
sem raun ber vitni er óhætt
að fullyrða, að verðlækkunin
ein og það ástand, sem var að
myndast á heimsmarkaðnum,
hefði nægt til að valda okkur
alvarlegum búsifjum.
Er heimskreppa að skella á?
eða er 'hún kannski skollin á?
Þessu velta allir fyrir sér nú
um daga. Af því tilefni hélt
ég á fund þess manns, sem
kann hvað gerzt skil á efna-
hagsmálum hér á landi, Jónas-
ar Haralz, og varð hann fús-
lega við þeirri ósk minni að
reyna að brjóta málið til mergj
ar. Vonandi mun þungu fargi
létta af einhverjum þegar á
líður samtalið — eða hvað?
Jónas rifjaði fyrst upp hag-
vöxtinn í heiminum á undan-
förnum árum, en mikilvægi
hans fyrir búskap þjóðanna
virðist eitthvað svipað gras-
vexti í búskap bóndans:
„Á fyrri hluta þessa áratugs
og allt fram á 1966 var mjög
ör hagvöxtur, þ.e. vöxtur þjóð-
arframleiðslu mældur á föstu
verðlagi, í aðildarríkjum Efna-
hags— og framfarastofnunar-
innar (OECD), en sú stofnun er
einskonar miðstöð efnahags-
legra upplýsinga f.yrir að-
ildarríkin, Vestur-Evrópu-
löndin, Bandaríkin, Kanada
og Japan. Nam hagvöxtur-
inn 5% að meðaltali á ári á
árunum 1960—1965. Var þetta á
berandi miklu meiri hagvöxtur
en á næstu 5 árum á undan,
eða frá 1955—1960, og þá eink-
um í Bandaríkjunum. í þessum
tölum er Japan sleppt, en þar
hefur verið miklu hraðari hag-
vöxtur en í öðrum aðildar-
ríkjum Efnahágs— og framfara
stofnunarinnar, eða um 9%,
sem stendur m.a. í sambandi
við hversu tiltölulega lágar
þjóðartekjur voru fyrir í því
landi“.
„En hvað um þróunina hér
á landi á þessu tímabili?"
„Ef við tökum árin 1961-65,
var hagvöxturinn heldur örari
hér en í öðrum aðildarríkjum
OECD, að Japan undanteknu.
Var þetta eitt mesta uppgangs-
tímabil í sögu okkar. Þessu til
viðbótar kom svo það, að við-
skiptakjör okkar fóru mjög
batnandi á þessum árum,
þar sem verðlag á útflutnings-
afurðum hækkaði mikið, en
verðlag á innfluttum vörum
hækkaði lítið sem ekki. En
þetta átti sér yfirleitt ekki
stað í neinum öðrum nálægum
löndum.“
„En svo að við komum beint
að efninu, að þessum inngangi
loknum: Fer heimskreppa í
hönd?“
„Margir hafa spurt þessarar
spurningar hér á landi að und-
anförnu. Er það von, þar sem
menn í vaxandi mæli gera sér
ljóst, að orðið hefur mikil
breyting á efnahagsþróuninni í
heiminum á sama tíma og við
höfum orðið fyrir þeim alvar-
legu áföllum, sem allir þekkja.
Það áfall, sem útflutningur
okkar varð fyrir á s.l. ári, er
hið mesta frá því í upphafi
heimskreppunnar 1930—1931,
auk þess sem gengisfelling sterl
ingspundsins, sem einnig átti
sér stað 1931, hefur leitt huga
manna að þessum árum. Minnk-
un útflutnings okkar í verð-
mætum á árinu 1967, er að til-
tölu það miklu meiri nú en á
kreppuárunum 1930 og 1931, að
við verðum að taka bæði þessi
ár til að fá fram eins mikinn
samdrátt og varð hér á s.l. ári
einu saman.“
„ — En heimskreppan?"
Jónas brosir góðlátlega og
heldur áfram eins og ekkert
hafi í skorizt:
„Ef við lítum á hagþróunina
í heiminum eins og hún hefur
verið á tveimur undanförnum
árum og eins og hún horfir við
nú, er ekkert, sem bendir til,
að um almenna, djúptæka
kreppu sé að ræða eins og var
1930. Þó það mikla áfall, sem
við höfum' orðið fyrir, staindi
að ýmsu leyti í sambandi við
hina almennu hagsveiflu í heim
inum, á það sér að mestu — og
að miklu meira leyti en 1930
til 1931 — aðrar orsakir, þ.e.
aflabrestinn og sérstakt verð
fall á þeim afurðum, sem við
flytjum út. Það, sem nú hefur
gerzt úti í heimi er ekki, að
þjóðarframleiðslan í iðnaðar-
löndunum hafi dregizt saman
eins og 1930 og 1931, heldur er
nú aðeins um það að ræða að
hægt hefur á hagvextinum."
„Hafa hagsveiflur eftir stríð
ið ekki verið tiltölulega litlar
í iðnaðarlöndunum?"
„Jú, það hafa þær verið,
og miklu minni en áður var.
Þó hafa verið greinilegar sveifl
ur. En afturkippurinn í efna-
hagsþróuninni á árunum 1966—
67 er ein minnsta sveiflan
niður á við á öllu tímabilinu
eftir síðari heimsstyrjöldina.
Eins og ég sagði áðan hefur
þjóðarframleiðsla ekki minnk-
að í iðnaðarlöndunum í heild.
í aðildarríkjum OECD (að Jap-
an undanskildu) jókst þjóðar-
framleiðslan 1967 um 3% og í
Vestur-Evrópu einni um 2%.
Það er aðeins í Vestur Þýzka
landi, sem þjóðarframleiðslan
hefur beinlínis minnkað, eða um
1% á s.l. ári. Á þessu ári er
búizt við að vöxturinn nái 4%
í þessum löndum en 3% í Ev-
rópu. Ef við lítum á iðnaðar-
framleiðsluna, sem er háð meiri
sveiflum en þjóðarframleiðslan
öll, minnkaði hún ek'ki á árinu
1967, heldur stóð í stað. Þetta
var mjög frábrugðið næstu
svei'flum á undan, á árunum
1957—58 og 1960—61, þegar
talsverður samdráttur varð í
iðnaðarframleiðslu."
„Hefur þessi afturkippur
samt ekki leitt af sér verulegt
atvinnuleysi?"
„Jú, atvinnuleysi hefur auk
izt í Evrópu, eða úr 1—1%%
af mannafla árin 1964—65 í um
2—214 % á s.l. ári. Aítur á móti
hefur atvinnuleysi lítið aukizt
í Bandaríkjunum. Þar hefur
það haldizt rétt innan við 4%.
Þó að þessar tölur séu hærri
en á uppgangstímabilinu 1962—
65, þá er hér þó um lægri
hundraðstölur að ræða en yfir-
leitt hefur verið á árunum eftir
styrjöldina.“
„En hvað um atvinnuleysið
hér á landi?“
„Erfitt er að bera það sam-
Jónas H. Haralz
an við ástandið í öðrum lönd-
um, vegna þess hversu árstíða-
bundin atvinna hér er og háð
veðurfari. En eftir því sem
næst verður komizt svarar at-
vinnuleysið hér nú til um 2%
af mannafla. Á hinn bóginn er
atvinnuleysi yfir vetrarmánuð-
ina nokkru meira en þetta í
Vestur—Evrópu, eða t.d. rúm
3% í Svíþjóð um þetta leyti,
en Svíþjóð er það land,
þar sem atvinnuástandið hefur
verið einna bezt.“
„En hvað þá um blessaða
kreppuna? Mér sýnist helzt að
þú teljir ekki að hún sé þegar
skollin á né sé yfirvofandi”.
„Óhætt er að fullyrða, að hag-
þróunin í heiminum hafi nú
þegar snúizt við og sé á upp-
leið. Þessi breyting varð á síð-
ari árshelmingi 1967, og hefur
hún verið sérstaklega áberandi
í Bandaríkjunum, þar sem vandi
efnahagsmálanna er nú síður
en svo talinn kreppuástand eða
stöðnun, heldur að vöxtur eftir-
spurnar síðustu mánuða leiði
von bráðar til ofþenslu. Veru-
legra til'hneigina gætir þar í
landi til verðlags- og kaup-
gjaldshækkana, sem óttazt
er, að geti leitt til alvarlegr-
ar verðbólguþróunar. Nú er
hagstjórnartækjum, einkum
stjórn fjármála og peninga-
mála, beint að því að hamla
gegn frekari efnahagsþenslu í
Bandaríkjunum.
í Vestur—Evrópu er aftur á
móti ekki búizt við örum vexti
og hefur batinn verið hægari,
bæði i Frakklandi og Vestur—
Þýzkalandi en búizt hafði ver-
ið við. I þessum löndum er því
engin hætta á verðbólgu eins
og er.“
„Verður þá ekki allt í himna-
lagi? Má ekki búast við nýju
vaxtarskeiði, svipuðu því sem
var á fyrra hluta þessa ára-
tugs, eða 1961—66.“
„Ég get því miður ekki ver-
ið svo bjartsýnn. Mér virð-
ast forsendur efnafhagsþróunar-
innar nú að verulegu leyti aðr-
ar en þær, sem hið nýaf-
staðna blómlega vaxtarskeið
bæði hjá okkur og öðrum byggð
ist á. Þess vegna sé hæpið að
búast við því, að hagvöxtur
næstu ára í iðnaðarlöndum
Vestur—Evrópu og Norður—
Ameríku verði eins ör og hann
var á síðasta vaxtarskeiði. f
raun og veru virðist mér, að
um geti verið að ræða veiga-
miklar breytingar á því efna-
hagsástandi, sem ríkjandi hefur
verið á árunum eftir styrjöld-
ina. Eftirstríðstímabilinu er lok
ið, ekki aðeins í alþjóðastjórn-
málum heldur einnig í efnahags
málum. Ný viðhorf sjá dagsins
Ijós, og það er ekkert náttúru-
lögmál að þau séu hagstæð-
ari en þau fyrri. Við mun-
uim kannski ekki alltaf eftir
því, að sú einstæða þróun
í efnahagsmálum, sem átt hefur
sér stað á tveimur undanförnum
áratugum, þar sem farið hefur
saman ör hagvöxtur og tiltölu
lega gott jafnvægi með áber-
andi litlum hagsveiflum, á ræt-
ur að rekja til heimskreppunnar
og síðari heimsstyrjaldar. Nú
eru meir en 30 ár frá því heims
kreppan stóð sem hæst og meira
en 20 ár frá lokum síðari
heimsstyrjaldar.
Eftir því sem lengra líður
frá þessum atburðum, dofnar
yfir minningunni, nýjar kyn-
slóðir koma til sögunnar, og
því meiri hætta er á, að for-
sendur þessarar þróunar
hverfi“.
„Og hvaða forsendur áttu nú .
við?“
„Ég á við tvennt. f fyrsta
lagi grundvöllinn undir stjórn
efnahagsmála í hverju landi og
í öðru lagi almenna alþjóðlega
samvinnu á sviði efnahagsmála.
Á árunum eftir styrjöldina hafa
menn beitt tækjum í stjórn
efnahagsmála, sem að vísu voru
að mestu kunn fyrir styrjöld-
ina, en ekki hafði tekizt áður
að nota á samræmdan hátt.
Hér er um að ræða stjórn pen-
ingamála, þ.e. bankamála,
stjórn fjármála ríkisins og
stjórn launamála. Ástæðan til
þess að hægt var að beita þess-
um tækjum með góðum árangri,
byggðist á ákveðnum skilningi
á nauðsyn þessarar stjórnar og
almennum sjálfsaga, sem spratt
úr erfiðleikum kreppunnar og
heimsstyr j aldarinnar.
Það er sjálfsagt lítill vafi á
því, að ein meginástæða þess
að okkur íslendingum hefur
gengið stjórn efnahagsmála ver
á þessu tímabili en nágranna-
þjóðunum er einmitt sú, að við
gengum ekki í gegn um sama
hreinsunareld og þessar þjóðir
á styrjaldarárunum, heldur lifð
um þvert á móti eitt mesta vel-
megunar— og upplausnartíma-
bil í sögu okkar. Nú virðist
aftur á móti liðinn svo langur
tími frá styrjöldinni, að aðrar
þjóðir séu að glata þessum
sjálfsaga. Ég hefi trúað
því, eins og sjálfsagt flestir
aðrir íslendingar, að við
mundum simátt og smátt vaxa
að þroska og líkjast meira ná-
grannaþjóðunum. Að undan-
förnu hefur mér frekar virzt,
að þær væru meira að líkjast
okkur en við þeim. Við slíkar
aðstæður verður torvelt að ná
örum hagvexti samfara jafn-
vægi í efnahagsmálum, og þá
verður ekki hjá því komizt að
hagvextinum sé fórnað.“
„Þú átt þá við, að efnahags-
málin hafi losnað úr böndun-
um hjá þessum þjóðum, þegar
efnahagsþróunin náði hámarki
1965.“
„Já. Það tókst ekki að beita
þeim hagstjórnartækjum, sem
ég nefndi áðan á samræmdan
hátt, einkum reyndist skorta
stjórnmálalegan grundvöll til
að beita stjórn fjármála í sam-
dráttarátt á réttum t'íma og ekki
voru tök á að hafa taum-
hald á hækkun kaupgjalds, þeg
ar fullri atvinnu hafði verið
náð. Þegar ekki reyndist unnt
að beita stjórn fjármála rétti-
lega, var nauðugur einn kost-
ur að grípa til miklu harka-
legri ráðstafana í peningamál-
um en annars hefði verið þörf,
og hefur þetta m.a. haft í för
með sér mikla erfiðleika á fjár-
magnsmörkuðum og hærri vexti
en áður höfðu þekkzt um
áratuga skeið. í mörgum þess-
ara landa hafa vextir að undan
förnu ekki verið miklu lægri
en hér.
Vegna þeirrar reynslu, sem
fékkst á árunum 1965 og 1966,
er hætt við, að megináherzla
verði lögð á það í stjórn
efnahagsmála á næstunni, að
viðhalda jafnvægi, en ekki
fyrst og fremst á öran hag-
vöxt, eins og verið hefur á
undangengnum árum. Þar sem
taumhaldið reyndist ekki vera
nægilega gott á velgengisárun-
um, óttast menn alvarlega of-
þenslu og verðbólgu, verði 'hag-
vöxtur ör. Með öðrum orðum:
vaxandi skortur á sjálfsaga
kostar minni aukningu þjóðar-
framleiðslu en annars gæti orð-
ið. Þjóðfélagslegur og stjórn-
málalegur vanþroski torveldar
nýtingu þeirra tækifæra, sem
þróun tækni og menntunar
fela í sér“.
„Aukin alþjóðleg efnahags-
samvinna og alþjóðaviðskipti
hafa átt ríkan þátt í hinum
mikla hagvexti á árunum eftir
styr.iöldina."
„Jú, þetta hefur einmitt ein-
kennt þróun þessara ára meira
en Uestra annarra bímabila.
Með alþjóðasamvinnu hefur
tekizt að afnema innflutnings-
höft, sem höfðu verið sett á
meðan kreppan stóð sem hæst,
og tollar hafa verið lækkaðir
miög mikið í iðnaðarlöndunum,
nú síðast i Kennedy—-viðræð-
unum í GATT. sem lauk á s.l.
ári í Genf, eins og kunnugt
er. Á sama tíma hafa hvers-
konar greiðslur fyrir þjónustu
og fjármagnshreyfingar milli
landa verið gerðar miklu frjáls-
ari en áður var. Þessi þróun
hefur, eins og kunnugt er, náð
lengst innan markaðsbandalag-
anna í Evrópu, og enginn vafi
er á því. að hún hefur sfuðlað
mjög að þeim mikla árangri,
sem náðst hefur í efnahagsmál-
um, á sama tíma og sá árang-
ur hefur að sínu levti átt þátt
í því að auka frjálsræði í al-
þjóðaviðskiptum. Nú virðist
hins vegar sem hér hafi orðið
nokkur straumhvörf. og stend
ur það í nánu sambandi við
almenna þróun albióðastjórn-
mála, þ.e.a.s. lok eftirstríðstíma-
bilsins, ef svo mætti að orði
komast.
Næsta þýðingarmikla skref
þessarar þróunar hefði getað
orðið innganga Breta og ann-
arra þjóða í Efnahagsbandalag-
ið ng mvrdun rniög st'Arrar við-
skiptaheildar í Evrónu. Ljóst
er. að hað verður ekki næstu
árin. Og ég held að í hví
efni skipti ekki neinu meein-
máli. hversu lengi De Gaulle
verður við völd í Frakklandi,
því að mér hýður í grun að
hann sé fulltrúi rótgróinna
Framhald á bls. 24