Morgunblaðið - 15.12.1973, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 15. DESEMBER 1973.
25
„tilfelli”
Og þá er komið að því, sem bókin
nefnir Bryggjuslaginn mikla á Djúpvik,
,,þar er stuðzt við verkfallsslaginn á
þfyégjunni á Siglufirði, sem svo var
nefndur, ég man ekki nákvæmlega,
hvaða ár," sagði skáldið. ,,En Djúpvík
er að öðru leyti mjög ólík Siglufirði, en
því að þar var geitin, sem át sígarettur."
Þessi geit var samkvæmt orðum sögunn-
ar sú ein móttökusveit, sem tók á móti
ritstjóranum, þegar hann kom til Djúp-
vfkur að stjórna blaðinu.
Bryggjuslagurinn mikli, sem skírskot-
að er til í Guðsgjafaþulu, varð 13. maí
1934. Tveimur árum síðar, eða 17. maí
1936, skýrir Morgunblaðið frá því,
hvernig dómur fellur gegn þeim, sem
þátt tóku f slagnum, og segir þar, ,,að 34
menn hafi hlotið 1—5 mánaða skilorðs-
bundinn dóm, að þrír bæjarfulltrúar í
Siglufirði (hafi verið) dæmdir í fang-
elsi fyrir ofbeldi".
I Guðsgjafaþulu segir skáldið frá
þessum atburði á skoplegan hátt að
venju, en Morgunblaðinu er öllu meira
niðri fyrir (enda samtímaheimild!) og
segir svo frá aðdraganda og atburðum:
„Ofbeldisverk kommúnista á Siglufirði
í þetta skifti stöfuðu af þvf að kommar
höfðu boðað verkfall á Borðeyri f mai
1934 en verkamenn vildu ekkert verk-
fall. Þegar Dettifoss kom frá Borðeyri,
um morguninn 13. maí, höfðu kommún-
istar, um 50 talsins, safnast saman á
bryggju og hugðust að stöðva afgreiðsiu
skipsins. En verkamenn sáu við komm-
únistum og höfðu varnarliðssveit til
taks, svo að skipið fékk afgreiðslu.
Kommúnistar gerðu samt árásir á
verkamenn tvisvar um daginn meðan á
afgreiðslu Dettifoss stóð og lenti þá í
ryskingum milli kommúnista og varnar-
liðsins. í viðureignunum meiddust tveir
menn allverulega. Kommúnistar stóðu
utan í kolabing og grýttu verkamenn,
sem voru við vinnu sína. Konur í liði
kommúnista greip æði mikið og varð að
læsa eina þeirra inni í skúr nieðan á
óeirðunum stöð .. .
Ofbeldisverk kommúnista mæltust að
vonum afar illa fyrir, bæði á Siglufirði
og annars staðar sem til fréttist og
töpuðu þeir þá nokkru fylgi."
í Guðsgjafaþulu er þetta allt orðið
saga eins og Peter Hallberg bendir á í
Skírnisgrein sinni ,,— og skoðað úr
fjarska".
Hlutleysi sögunnar, sem hann nefnir
svo, „veitir lfklega meiri innsýn í af-
stöðu höfundarins í dag heldur en hugs-
anir hans og andrúmsloft þjóðfélagsins
um 1938".
IX Ritgeröarformið og
tilviks-íslenzkan.
Aður en lengra er haldið, er vert að
huga nánar að nokkrum hliðarstökkum
eða athugasemdum, sem fyrir koma í
Guðsgjafaþulu, svo mjög sem þau ein-
kenna stíl sögunnar og færa hana nær
okkur í tíma en ella hefði verið unnt.
Þar eru t.a.m. notuð orð, sem Guð-
mundur Finnbogason kom á framfæri
við þjóðina, en festust ekki í málinu,
„þótt þau hafi verið ágæt f sjálfu sér“,
eins og skáldið segir: gullaldin, gulaldin
og glóaldin. „En þessi nöfn á gamal-
kunnum ávöxtum voru fundin upp til
hagræðis fyrir bændur sem aðhyltust
hreintúngustefnu." Þá er í Guðsgjafa-
þulu minnzt á það, sem Halldór Laxness
nefnir tilviks-íslenzku, og getið um „for
vitnilegt tilvik" á nútfmaíslenzku (eða
norsku?). „Þetta er dæmi um svokall-
að hýperkorrekt orðalag, og mjögtíðkað
af blaðamönnum," sagði skáldið i sam-
tali okkar.
„Tilvik kemur aðeins einu sinni fyrir
í fornum ritum samkvæmt Fritzner, svo
og hjá Hallgrími Péturssyni, en hjá
honum virðist það tákna hrekk. Tilvik
merkir líka hrekk í nútfmamáli, sbr.:
Hann ætti skilið að fá kinnhest fyrir
tilvikið."
Þegar við töluðum nánarum tilviks-fs-
lenzku sagði Halldór Laxness, að ein-
kenni hennar væri það, „að íslenzkt
orðskrípi er búið til, eða fornyrði
grafið upp, í því skyni að forðast
dönskuslettu, þó að „dönskuslettan" sé
jafn gömul íslandsbyggð eins og orðið
„tilfelli“.“ Hann bætti því við, að
„tilvik" kæmi einungis fyrir f
Konungsskuggsjá og Fritzner þýddi
það með „tilfelli". Eins og kunn-
ugt er var Konungsskuggsjá rit-
uð f Noregi á 13. öld, orðið „forvitni-
legur" var tekið upp úr nýnorsku fyrir
um 25 árum. „Ilyperkorrekt mál
(tilviks-fslenzka) er áþreifanlegt dæmi
þess, að þegar menn ætla að gera betur
en vel, þá fer oft ver en illa."
I essay-roman er ekki úr vegi að víkja
að auglýsingum i dagblöðum eins og
tilbúnum Vísis-auglýsingum, ekki sízt
þeim, sem eru annaðhvort lítt skiljan-
legar eða óskiljanlegar með öllu: „Menn
fræddu mig á því að þeir sem settu
auglýsíngar í Vfsi væru stundum ein-
kennilegir en sjaldan hættulegir, og
þyrfti fólk ekki að óttast um lff sitt, þö.tt
það færi eftir auglýsingunum;" segir í
Guðsgjafaþulu. Og sögumaður bætir
við, svo að Velvakandi fái einnig sitt:
„afturámóti mætti reiða sig á að þegar
slagsmálahundar og þekktir innbrots-
þjöfar skrifuðu í blöðin, þá notuðu þeir
einlægt dulnefnin Þriggja barna móðir
í Vesturbænum, Kona fyrir austan fjall,
eða Einstæð móðir; því væri betra að
vara sig á siíkum textum!" í samtali
okkar sagði skáldið, að sér hefði
verið sagt, að þegar væmin dulnefni af
þessu tagi væru undir greinum í smá-
dálkum eins og Velvakanda, væru þær
venjulega skrifaðar af göturónum eða
vistmönnum á Litla-Hrauni.
X Vaxmyndasafnið.
Halldór Laxness sagði undir lok sam-
tals okkar: „Svo að við komum að öðr-
um hnýsilegum (betra orð en áhuga-
verður) þætti, sem snertir Guðsgjafa-
þulu, er vert að minnast þess, að Óskar
Halldórsson varð fyrir þeirri miklu
sorg, að elzti sonur hans drukknaði á sjó
í miðju stríðinu. Hann sá mjög mikið
eftir honum. Óskar fór þá að hugsa um,
hvað hann gæti gert til að halda uppi
ntinningu þessa látna sonar síns. Hann
langaði að gera honunt einhverja
minningu, sem væri tengd við list. En
nú hafði þessi ungi piltur farið snemma
Málþing
um
Guðs-
gjafa
þulu
VIII grein
á sjóinn og var ekki handgenginn list og
erfitt að setja hann í samband við hana,
en aftur á móti hafði hann einhvern
tíma í London orðið stórhrifinn af vax-
myndasafni sem kennt er við Madame
Tussaud, eins og unglingar verða oft. Þá
datt Óskari í hug að setja upp í minn-
ingu sonar síns vaxmyndasafn hér
heima. Og þær myndir, sem hann vildi
láta gera f safn þetta, áttu að vera af
mestu mönnum tslands á þeim tíma og
hann valdi sjálfur þá-ntenn, sem hann
taldi verðuga þess að eiga mynd sína í
þessu safni, mig minnir nær endalokunt
stríðsins. Hann lét koma hingað frá
London sérstakan listamann í því skyni
að móta menn undir vaxmyndasteypu.
M
Utfllll Lil ptiáá, dU llctuu iiúi Ui Vtfi lU
neyddur til aðsenda það.
Bæði Krúsjeff og Brezhnev
drógu í land, þegar Hvíta húsið
tók skýrt fram í báðum tilvikum,
að valdi yrði beitt frekar en
gengið yrði á kröfum Rússa.
Brezhnev svaraði með ræðu, þar
sem hann virtist leggja sig í fram-
króka um að sýna, að alls ekkert
hættuástand hefði ríkt og engin
hætta verið á árekstrum. Hann
hafnaði Grechko-Shelepin-lin-
unni í Miðausturlöndum og Chile
með því að neita að fallast á
kenningar þeirra. Shelepin hafði
afdráttarlaust skellt skuldinni á
erlend, þaðer bandarísk, „heims-
valda sinnuð öfl, sem styðja
ísrael", en Brezhnev ræddi óljóst
um „sýnilega utanaðkomandi
vernd", sem ísrael nyti.
Grechko hafði dregið djarfar
ályktanir þess efnis, að heims-
valdasinnar mundu nota strfð i
framtíðinni til þess að ná fram
„árásarmarkmiðum", og
Brezhnev viðurkenndi, að
„árásaraðgerðir" ættu sér ennþá
stað — það er að segja einstakar,
einangraðar aðgerðir. „En." bætti
hann við, eins og hann vildi bein-
línis hrekja niðurstöðu Grechkos,
„aldrei áður höfðu eins voldug öfl
verið beizluð til þess að stöðva
árásaraðilann og treysta friðinn,
og það er i sjálfu sér mikið
afrek." Hann virtist segja, að við-
vörunaróp Grechkos og viðtækar
ályktanir um möguleika á striði
væru ótilhlýðileg og til þess eins
að skjóta mönnum skeik í bringu.
Og öfugt við haukana neitaði
hann sem fyrr að tengja ástandið
í Miðausturlöndum atburðunum f
Chile og draga nokkrar umfangs-
miklar ályktanir af þeim.
Rúmar tvær vikur liðu þar til
hann dró i land, hvað þetta snerti
— dálítið. Hversu ólíkir sem
atburðirnir í Chile og Miðaustur-
löndum kunna að vera, sagði
hann, voru þeir tilraunir „heims-
valdasinnaðs afturhalds" til þess
að berjast gegn því, að þróuninni
til minnkandi spennu miðaði
áfram og til þess að þoka heimin-
um aftur í fortíðina. En jafnvel f
þessari ræðu var tekið skýrt fram,
að atburðirnir í Chile og Mið-
austurlöndum væru „ólíkir", það
er að segja þá mætti ekki skoða
saman eins og Shelepin hafði
gert. Brezhnev játaði með þessu,
að þeir kynnu að spilla fyrir
minnkandi spennu og færa
klukkuna aftur — en ekki alla
leið til víðtækara stríðs, eins og
Grechko hafði gefið f skyn.
► 3. grein
rland. Ónýtir skriðdrekar frá Rússum. Stríðið
anna í Kreml. Nú er varað við því, að völd