Morgunblaðið - 23.03.1975, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 23. MARZ 1975
17
Graham Greene:
PRAG 1948
Eftirfarandi grein hefur
hinn heimskunni, enski
rithöfundur nýlega skrifaö
fyrir tímaritið „Kontin-
ent“, sem nýlega hóf
göngu sína og gefið er út á
ýmsum tungumáium:
Aðkomumaður lítur yfirleitt á
byltingu frá undarlegu og svolítið
skökku sjónarhorni, eins og gegn-
um rangstillta myndavél. Og
stundum hefur hann meira að
segja ekki hugmynd um, að neitt
sé að gerast í kringum hann. Ég
minnist þess, að þegar ég eitt sinn
á árunum milli 1930 og 40 var .á
leið úr sumarleyfi í Eistlandi, datt
mér í hug að heimsækja bróður
minn í Berlín, en hann var þá þar
sem fréttaritari blaðsins
„Telegraph“. Ég varð þá að skipta
um lest í Riga í Lettlandi, kom
þangað um miðnætti og þurfti að
eyða þar tveim tímum. Það gerði
ég með því að rölta um göturnar i
hverfinu nálægt aðaljárnbrautar-
stöðinni og pósthúsinu. Sérstaka
athygli mína vöktu gömlu
kúskarnir í leiguvögnunum með
Tolstoj-skegg, sem biðu dottandi
ásamt skinhorðum hestunum sín-
um, og götudrósirnar, sem hefðu
alveg eins getað stundað atvinnu
sina í London á Victoriu-
tímabilinu. Þær stóðu á hornun-
um og kipptu upp pilsfaldinum
mátulega mikið til að sýna
fallegan ökla og gefa fyrirheit um
fallegan fót, þegar ungir útlencf-
ingar fóru framhjá. Þegar ég kom
til Berlínar árla næsta morguns,
tók bróðir minn á móti mér.
„Hvað er að gerast í Riga?“
spurði hann mig, „og hvað er að
frétta af byltingunni?"
„Byltingunni?"
„Það átti sér stað stjórnar-
bylting um miðnætti. Pósthúsið
og aðaljárnbrautarstöðin voru
hertekin. Á öllum götuhornum
voru hermenn vopnaðir vélbyss-
um.“
Þetta kom heim; það hlýtur að
hafa verið satt, ég las þetta sjálf-
ur seinna í „Telegraph", en ég
hafði aðeins séð gömlu kúskana i
léttivögnunum og viktóriönsku
stelpurnar á hornunum.
Ég var í Vínarborg 1948 í þeim
erindum að afla mér efnis i kvik-
myndahandrit „Þriðja manns-
ins“. Ég átti stefnumót við vin
minn í Róm og á þessum tíma lá
eina leiðin þangað um Prag. Þess
vegna datt mér I hug að grípa
tækifærið til að dveljast þar
nokkra daga og heimsækja tvo
útgefendur mina þar. Annar
þeirra, sósíaldemókrati, gaf út
„gamanleikrit" min, eins og ég
kallað þau, en hinn, kaþólikki,
hafði gefið út bók mína „Máttur-
inn og dýrðin“. Kvöldið, sem ég
fór frá Vín, hafði orðrómur geng-
ið um valdarán kommúnista í
Prag, en athygli mín var fyrst og
fremst bundin við hina miklu
snjókomu, sem tafði brottför flug-
vélar minnar tímum saman. Tveir
enskir fréttaritarar voru mér
samferða í vélinni, annar frá ein-
hverri fréttastofu, en hihn frá
BBC. Þeir sögðu mér, að þeir
væru á leiðinni til Prag til að afla
frétta af byltingunni."
„Af byltingunni?" Mér datt í
hug Riga fyrir mörgum árum.
„Hafið þér pantað herbergi?"
spurði annar þeirra.
„Nei. Ég hélt, að það væri ekki
nauðsynlegt á þessum tima árs.“
„Hótelin eru alltaf fullskipuð,"
svaraði hinn af reynslu sinni í
starfi, „og þar sem þegar hefur
átt sér stað bylting þarna...“
„En ég er með meðmæli til
sendiherrans."
„Við höfum fengið herbergi
saman, og það var hið síðasta, sem
til var. Það væri bezt fyrir yður að
koma með okkur."
Snjókoman varð æ þéttari og
vélinni seinkaði mikið. Það var
komið undir miðnætti, þegar við
lentum, og enginn okkar hafði
borðað kvöldmat. Matur virtist
mikilvægari en svefn. Ég hugsaði
alla vega sem svo, að það gætu
ekki verið neinir erfiðleikar á því
á alþjóðlegu hóteli að fá eitthvað
að borða. En þar skjátlaðist mér
sannarlega. Að vísu var ekkert
rúm laust, en úr þeim vanda leyst-
ist, því að i herbergi fréttaritar-
anna var beddi, sem ég gat sofið á,
en að fá eitthvað að borða kl.
hálftvö að nóttu... „Mér þykir
það leitt,“ sagði dyravörðurinn,
„en veitingasalurinn er lokaður.
Öll veitingahús í Prag eru lokuð á
þessum tíma.“
„En bara eina samloku," spurði
ég vonsvikinn.
„Því miður.“ Loksins varð þó
samúð dyravarðarins vakin. „Það
er kannski einn möguleiki fyrir
hendi," sagði hann. „í kjallaran-
um er haldinn dansleikur fyrir
þjónustufólkið. Og þar eru líka
veitingar. Ef þér viljið reyna
það... Kannski verður yður
leyft...“
Við komumst að raun um það í
kjallaranum, að það voru fleiri en
við, sem voru að reyna að fá eitt-
hvað að borða. Sendiherra
Venezuela dansaði vandræðalega
við hina digru matreiðslukonu, og
fleiri voru þarna frá erlendum
sendiráðum. Alúðleg herbergis-
þerna bauð okkur að setjast við
borðið hjá sér og fór að vekja
athygli okkar á ýmsum meiri hátt-
ar persónum."
„Þarna er fyrsti sendiráðsritari
Uruguay. Hinn þarna er hótel-
þjónninn á þriðju hæð. Þessi
þarna er Jósef, sem er yfir baka-
rii hótelsins, og þarna er einhver
frá Seðlabankanum, en ég veit
ekki nákvæmlega, hvað hann
gerir.“ Ég er enginn dansmaður,
en félagar mínir dönsuðu nógu
lengi við hana til að fá mat handa
okkur öllum. Ef bylting hafði
virkilega átt sér stað, þá virtist
mér hún alls ekki svo slæm.
Hljómsveitin spilaði, allir virtust
ánægðir og nóg var af bjórnum...
Sendiherrann kom aftur aó borð-
inu okkar með matreiðslukonuna.
Hann lagði arminn utan um viða-
mikið mitti hennar og þrýsti
henni að sér ástúðlega og án
afláts. Eftir því sem mér skildist,
— en ég sneri mér brátt aftur að
bjúgunum og kartöflustöppunni,
— reyndi hann að fá hana til að
lofa þvi að útvega sér væna steik,
þegar hann kæmi næst i veitinga-
húsið. Hann þrýsti henni að sér
með annarri hendi, en með hinni
útskýrði hann, hvað steikin ætti
að vera stór.
Hvernig áttum við þessa yndis-
legu nótt að hafa hugboð um
Slansky-málaferlin og Stalins-
ógnarstjórn eða hið skamma vor í
Prag og brottnám Dubecks og
Smrkovsky til Mpskvu ?
21. ári síðar, f febr. 1969, kom
ég aftur, þegar rússneskar her-
sveitir höfðu hernumið
Tékkóslóvakíu. Einn daginn
hittumst við Smrkovsky vió
morgunverð, en hann var þá orð-
inn þreyttur maður og veikur með
beinkrabba. Ég spurði hann: „Á
Vesturlöndum skildist okkur, að
Kosygin hefði verið skilnings-
betri en Breschnew í ykkar garð.
Er það rétt?“ Hann svaraði:
„Þessir þrír menn, Kosygin,
Breschnew og Suslov komu allir
saman inn í herbergið og settust
andspænis okkur. Ég gat yfirleitt
ekki greint neinn mun á
Breschnew og Kosygin. Eitt
augnablik fannst mér reyndar, að
ég sæi bregða fyrir samúðar-
glampa í augum Suslovs, en hann
talaði nákvæmlega eins og hinir."
Mér fannst, eins ojg miklu
lengri timi væri liðinn aðeins 21
ár, síðan ég var á dansleik starfs-
fólksins á hótelinu. Nóttina þá
1948 svaf ég illa. Það var ekki
vegna beddans, heldur vildi ég
ekki missa af því að fylgjast með
fréttariturunum, er þeir voru að
starfi í byltingu. Snemma morg-
uns heyrðist hávaði og söngur frá
götunum, en hvorugur mannanna
var farinn að hreyfa legg né lið,
þegar klukkan var orðin hálfníu.
Eg vildi ekki vekja þá, þó að ég
væri orðinn óþolinmóður eftir því
að komast út. Loksins reis annar
þeirra á fætur um hálfellefu, en
fór þó ekki lengra en í baðher-
bergið. Hinn reis upp við dogg
syfjulegur, seildist eftir baðslopp
og rölti að simanum og valdi núm-
er. „Hefur eitthvað gerzt? „Ekki
það? Ég hef samband aftur.
Svona um ellefu leytið? Eg fór
svo seint að sofa i nótt.“ Hann leit
á mig undrandi, þegar hann tók
eftir því, að ég var þegar alklædd-
ur. „Eruð þér að fara út?“ spurði
hann. „Þér ættuð þó að koma aft-
ur, og láta okkur vita, ef þér verð-
ið varir við eitthvað sérstakt."
Það leit alls ekki út fyrir að hinn
sérlegi fréttaritari hefði mjög
brýnu erindi að sinna.....
Á götunum var mikill mann-
fjöldi, rauðir fánar, hróp og köll.
Ég gekk beint áfram, þar sem ég
gat lítið áttað mig á tékknesku
götunöfnunum, unz ég sá bygg-
ingu, sem merkt var „Brezka upp
lýsingaskrifstofan" og fór þangað
inn.
Ég ætlaði að reyna að fá keypt
kort af borginni eða fá það lánað.
Þegar ég var kominn út aftur, tók
ég eftir þvi, að mér var veitt eftir-
för. Ég gekk eina götu og síðan
aðra, en alltaf fylgdi mér grannur
maður í dökkum fötum i hæfi-
legri fjarlægð. Loks nam ég stað-
ar og beið, unz hann hafði náð
mér. Hann sagði: „Afsakið.
Ef þér vilduð gjöra svo vel,
þá förum við til vinstri." Við
komum inn i mjóa,
kyrrláta hliðargötu og fjar-
lægðumst mannfjöldann. Eg var
svolítið áhyggjufullur vegna hins
flóttalega svips mannsins.
„Elruð þér Breti?“
„Já.“
„Mynduð þér vilja gera svolítið
fyrir mig? Það er mjög mikilvægt.
Örlög rníns vinsæla föðurlands
eru I veði.“ Hann sagði þetta með
látbragði lélegs gamanleikara i
ómerkilegri kvikmynd.
„Hvað gæti ég gert?“
„Þér verðið að fara til sendi-
herra yðar og ræða við hann.
Sjálfur á ég erfitt meó aó tjá
mig.“ Ef einhverjum skaut upp á
götunni, hætti hann að tala, unz
enginn var nálægur. Hann hélt
áfram:
„Ég verð aó segja yður, að ég er
uppfinningamaður. Eg hef fundið
upp fallhlíf, sem eftir stökkió er
hægt að fjarstýra allt að 50 kíló-
metra vegalengd. Ég lét uppfinn-
ingu mína í hendur varnarmála-
ráðuneytisins, en nú ætla þessi
mannkerti, sem þar hafa völdin,
þessir kommúnistar, að láta Rússa
fá að vita um uppfinningu mina.
Þér skiljið ef til vill núna, hversu
mikilvægt mál þetta er fyrir yðar
land engu síður en mitt."
Einhvern veginn talaði hann á
mjög sannfærandi hátt þrátt fyrir
hinn tilburðamikla tjáningar-
máta. Ég fór að gera mér í hugar-
lund, hvernig hægt væri aó fjar-
stýra her um himininn. Ermar-
sund... engin hindrun lengur...
Ég bað hann um að gefa mér
nafn sitt, og hann skrifaði það á
pappírssnepil. Hugurinn hafði
þegar flutt mig hálfa leið til
sendiherrans, en einhver var-
kárni kom mér til að spyrja hann
enn einnar spurningar: „Hafið
þér fundið upp eitthvað fleira?“
Hann svaraði samstundis af
ákafa: „Já, ég hef fundið upp vél,
sem reisir múra. Þá vél myndi ég
líka láta brezku stjórninni í té.
Hún byggir upp veggi með eins
fets hraða á sekúntu.“
Mér þótti það leitt, en ég taldi
það réttast að fara ekki til sendi-
herrans. Þá viku, sem ég átti eftir
að dvelja i Prag, skeði ekkert,
sem var sambærilegt við kætina á
starfsmannabelli hótelsins og því
síður við hugmyndaflugið varð-
andi fallhlífarnar. Hinir bitru
brandarar vegna ósigursins
gengu þegar manna á meðal, og
hin feita frú Gottwalds var sér-
lega oft höfð að skotspæni.
Ég heimsótti hinn kaþólska út-
gefanda minn tvisvar, og i bæði
skiptin stóð vopnaður vörður við
innganginn. Þessar vaktir voru
efst í huga okkar, meðan við
drukkum saman sliwowitz. (For-
leggjari minn hvarf skömmu
siðar og sat i 10 ár í fangelsi.)
Starfsmaður í hinu kommún-
istíska bókaforlagi bauð mér með
sér í höll, sem rithöfunda-
sambandið hafói fengið til um-
ráða. Þar var þó aðeins einn rit-
höfund að sjá: Hann stóð i stiga i
bókasafninu og var einmitt að
taka eitt bindi úr Encyclopedia
Britannica úr hillu. „Þetta er
Shakespeare-sérfræðingur okk-
ar,“ var mér sagt. Við drukk-
um saman te i risastórum sal, þrír
einir.
Þegar sérfræðingurinn minnt-
ist einu sinni á Hamlet, sparkaði
hinn opinberi bókmenntafulltrúi
i fótlegginn á honum undir borð-
inu og sagði: „Herra Greene er
ekki kominn hingað langa vegu til
þess að frétta eitthvað af Shake-
speare.“
Ég var staddur i bókabúð, þegar
skilaboðum var stungið að mér.
Það var einhver, sem vildi fylgja
mér til kaþólsks þingmanns, sem
bjó einhvers staðar i felum. Ég
bjóst við, að hann þyrfti hjálp til
að flýja og leitaði í vösum mínum
að öllum þeim peningum, sem ég
hefði á mér, en hann sagði við
mig, að hann ætlaðist ekki til
slíkrar hjáipar, hann hafði aðeins
haldið, að ég hefði áhuga á að
heyra sögu sina, úr því að ég hefði
skrifað bókina „Mátturinn og
dýrðin“.....
Einn daginn kom Egon Host-
ovsky til mín, en hann starfaði þá
við utanríkisráóuneytið. Hann
settist á rúm mitt (en ég var þá
búinn að fá mitt eigið herbergi)
og sagði mér frá þvi, að Masaryk
hefði þá um eftirmiðdaginn kvatt
samstarfsmenn sína. Hann grét,
er hann sagði mér frá þessu, og
við tæmdum úr viskýflöskunni
minni. Ég var feginn, þegar ég gat
stigið um borð í flugvélina til
Rómar. Nýgift hjón og ég vorum
einu farþegarnir. Eiginmaðurinn
var Schwarzenberg fursti, sem
hafði verið útnefndur sendiherra
hjá Vatikaninu af hinni nýföllnu
stjórn, og ég var ekki hissa, þegar
ég frétti þaó nokkrum vikum
seinna, að furstinn væri fallinn i
ónáð.
Skömmu áður en vélin skyldi
hefja sig til flugs, var ég boðaður
gegnum hátalara aftur til vega-
bréfaskoðunarinnar. Starfs-
maðurinn vildi fá að líta aftur á
vegabréfið. Ég fór að hugsa, hvort
ég myndi nú geta staðið við
stefnumótið í Rómaborg. Ég
minntist vopnuóu varðanna við
dyr útgefanda míns, Hostovskys
grátandi á rúmi minu og þing-
mannsins, sem í krókóttri götu í
hinum gamla hluta borgarinnar
bjó í fylgsni og beið eftir að heyra
umtalaða hringingu dyrabjöll-
unnar, sem boðaði komu vinar.
Starfsmaðurinn skoöaði vegabréf
mitt mjög nákvæmlega. Siðan
sagði hann: „Þetta vegabréf
gildir fyrir tvær heimsóknir.
Þétta er fyrri dvöl yðar hér. Þér
getið komið aftur." En það leið 21
ár, áður en ég kom aftur, og þá
voru Rússar komnir þangað — án
þess að þurfa fjarstýrðar fall-
hlifar.
(—svá—þýddi.)
HERGANGA. — Hver sér á þeim, hver stjórni þeim eða til hvers þeir eru á þessari göngu? Þessi mynd
var tekin i Prag í febrúar 1948, skömmu eftir stjórnarbyltingu kommúnista, og hinir herklæddu menn
eru stoðir hins nýja kerfis. Þeir tilheyra öryggislögreglunni, en án hennar myndi engin bylting takast.