Morgunblaðið - 23.03.1975, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 23. MARZ 1975
Kristmundur Bjarnason:
Jón Ósmann ferjumaöurQ
Útgefendur: Sýslusjóóur
Skagaf jaröarsýslu og Sögu-
félag Skagfiróinga □
Akureyri 1974 □
Seinni hluti:
••
„Ollu er settur
skammturinn”
„JÖN Magnússon í Nesi þótti
óvenju vel geröur unglingur til
líkama og sálar. Er hann fermd-
ist, hlaut hann þenna vitnisburö
hjá presti sínum: „Kann dável,
skilur vel, les vel; hegöar sér dá-
vel.“ (Neðanmáls stendur: „Dá-
vel merkir hér mjög vel:). Þannig
hefst fyrsti kaflinn í þættinum
Ferjumaöurinn, en kaflinn heitir
Vösólfur og veiöikló. Og höfund-
ur heldur áfram: „Hann var bók-
hneigður, las allt, sem hann
komst yfir, og þótti listaskrifari.
Hann hafði miklar mætur á ljóða-
gerð, fór ungur að setja saman
visur til gamans sér. Hann hafði
og yndi af söng og hljóðfæraleik."
Hann las mikið Islendingasögur.
Huldufólkstrú var allalgeng i
Hegranesi, enda land þar þannig,
að virðast mætti álfaslot í hinum
fjölmörgu og stóru grettistökum.
Jón var snemma mikið náttúru-
barn og var löngum stundum
fjarri bænum, án þess að hljóta
vítur fyrir, og mjög snemma
hneigðist hann til veiðimennsku.
Kristmundur segir svo: „Jóni
voru gefnir lausir taumar í æsku,
óttaðist Sigurbjörg aldrei um
hann, þótt einn væri á svalki.
Kvað hún guð ráða ferðum sonar-
ins, meðan hann rækti trú sína.
Hafði hún á honum dálæti mikið.
Það var þá heldur, að Magnúsi
þætti nóg um heimanferðir hans,
hófst þó brún, þegar Jón skilaði
sér væstur í hlað með silunga-
kippu, en það var oft. Á vetrum,
þegar tími gafst frá öðru, gripu
börnin í Nesi í spil, og varð Jón
síðar fíkinn spilamaður. Einnig
tefldu þau skák. Oft var kveðizt á,
kom þeim þá vel, hve mikið þau
kunnu af vfsum.“ Jón varð þegar
á unglingsárum sínum með hæstu
mönnum, svaraði sér vel, beinvax-
inn og fyrirmannlegur í fasi, létt-
ur á brúnina og einkar glaðlynd-
ur. Hann hafði gaman af átökum
öllum og íþróttum, en var um geð
að þreyta kapp við aðra. Hann var
góður sundmaður, skautamaður
ágætur og glímumaður, svo að af
bar. Mælt er, að móðir hans hefði
kennt honum að glíma, en hún
var bráðglímin.
Þegar Jón var um eða innan við
átján ára aldur, fór hann með
öðru fólki heim að Hólum. „Það
var þá aflraun hraustustu manna
að taka dómkirkjuhurðina af
hjörum og láta á aftur, án þess að
setja hana niður. Hurðin var mjög
stór, þykk og járnslegin.
Guðmundur í Ási segir svo frá:
„Þar var þá staddur Einar hrepp-
stjóri í Brimnesi; hann segir við
Jón: „Það er talið hreystiverk, og
geta fáir, að taka kirkjuhurðina
af hjörunum og láta hana á aftur
án þess að hún komi niður.“ Jón
gaf því engan gaum. — Eftir
messu, þegar fólk hafði dreifzt,
fór Jón með Einari að kirkjudyr-
um, tók hurðina af hjörum og lét
hana á aftur án sýnilegrar
áreynslu." Aðrir gerðu sfðar
meira úr þessari aflraun og segja,
að Jón hafi borið hana „léttilega á
hálfbeinum örmum allt umhverf-
is kirkjuna og sett hana síðan á
hjarir án þess að hún kæmi nokk-
urn tíma við jörð. „Kraftar Jóns
og óvenjulegir mannkostir gerðu
hann að þjóðsagnapersónu í lif-
anda lífi. .Sem mann er sagt um
hann meðal annars: „Jón var góð-
hjartaður og göfuglyndur og
mátti ekkert aumt sjá án þess að
reyna að bæta úr því á einhvern
hátt... Hann var sökum brjóst-
gæða sinna og annars drengskap-
ar mikils metinn af öllum, sem
þekktu hann. Hann vildi alls stað-
ar koma fram til góðs.“ Sveitungi
Jóns á líku reki segir: „Gjafmildi
Jóns var takmarkalaus. Hann var
sérstakur veiðimaður, aflaði þvi
feikn af silungi, fiski og sel. Marg-
oft gaf hann alla dagveiðina.“
Gáfumaðurinn Stefán Vagnsson
sagði meðal annars um Jón: „...
dáður fyrir hreysti sína og mann-
kosti og elskaður og virtur af öll-
um, sem áttu þvf láni að fagna að
kynnast honum.“
Kristmundur tekur það fram,
að Jón hafi þegar sem unglingur
verið ósérhlífinn og ötull við
hvaða vinnu sem var, og afkasta-
mikill var hann. Bóndi nokkur
gisti á Utanverðunesi að sumar-
lagi. „Morguninn eftir gekk hann
um hólana á túninu í Nesi. Þegar
hann sá skárana og ljáförin á hól-
unum, spurði hann Magnús
bónda, hver hefði slegið þetta og
hver ætti þessa skára og þessi
ljáför, og svaraði þá Magnús: „Ég
trúi, að hann Nonni minn hafi
nagað af þéssu." En segir Krist-
mundur, að þrátt fyrir dugnað við
hvers konar störf, hafi Jóni verið
kær „tilbreyting f starfi. Hann
hneigðist því snemma til veiði-
mennsku." Ennfremur segir
bókarhöfundur: „Jón hneigðist
ungur til nokkurrar vínnautnar,
og ágerðist hún með aldrinum.
Sjaldnast eða aldrei sá þó á hon-
um vin, og prúðmennskan brást
honum ekki. Hann var ekki gam-
all, er hann hafði vanið sig á allt
tóbak, einkum munntóbak, en
reykti jafnan nokkuð og tók í nef-
ið til hátíðabrigða."
I þennan tíma var það helzta
von ungra manna í Skagafirði til
fjár og frama að fara á vetrar-
vertíð suður á land. En þó að
ævintýrahugur væri í Jóni, brá
hann ekki á það ráð, var og i
nánum tengslum við náttúru og
mannlif átthaga sinna. Tuttugu
og þriggja ára réðst hann ráðs-
maður til þrítugrar ekkju, og vor-
ið eftir fæddi hún honum son.
Hann lézt á næsta hausti, og ekki
varð af þvf, sem við var búizt, að
Jón gengi að eiga þessa barnsmóð-
ur sína, heldur lagði hann nú lag
sitt við stjúpdóttur hennar,
Guðnýju að nafni, sem var tveim-
ur árum yngri en hann. Var hon-
um legið á hálsi fyrir þessi
kvennamál, og var hann hljóðlát-
ari og dulari en hann átti að sér.
Árið eftir fluttist ekkjan búferl-
um vestur f Húnvatnssýslu, og
Jón hvarf heim til foreldra sinna.
Guðný ráðst í vist að Egg í Hegra-
nesi, en næsta ár fluttist hún að
Nesi. Ari seinna fæddist þeim
Jóni drengur, sem lézt á sama ári.
Þremur árum seinna átti hún
dóttur. Hún var heitin Sigurbjörg
Bókmenntir
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
Agnes, Komst hún á legg og eign-
aðist afkomendur, Guðný var
áfram i Nesi, en ekki gekk Jón að
eiga hana fyrr en árið 1897. Ari
sfðar eignuðust þau son, sem dó á
öðru ári. Ekki tökust varanlegar
ástir með þeim Guðnýju og Jóni.
Þau voru ekki lík í skapi. Þótti
henni Jón laus við heimili, drykk-
felldur um of og hugsunarlaus
um að komast í efni. Guðný lézt úr
tæringu eftir fimm ára hjóna-
band. Glæsimennið og kvenna-
gullið Jón Ósmann virðist ekki
hafa kunnað að velja sér konu,
sem hann fengi bundið ástir við
og yrði honum til heilla, og þessar
konur, sem nú hefur verið getið,
hafa ekki sótt til hans varanlega
gleði hvað þá gæfu.
Magnús f Nesi hafði ekki stórt
bú, en lifði öðrum þræði á sjávar-
björg og ferjumennsku. Þess hef-
ur áður verið getið, hvers virði
Jón sonur hans hefur verið hon-
um sem sláttumaður, og hann var
og heimilinu drjúgur bjargvættur
á margan hátt. Hann varð fljót-
lega afbrigðakappsöm og veiðin
skytta, og til dæmis um veiðisæld
hans á fiskifang, mun nægja að
greina frá því, sem hér fer á eftir;
Árið 1899 veiddu íbúar Rípur-
hrepps 31.400 bolfiska og 14 tunn-
ur síldar. Þar af var afli Jóns 12
þúsund af bolfiski og 10 tunnur af
síld. Auk þess taldi hann 200 sil-
unga. Þá hafði hann á hendi
ferjumennsku yfir Vesturós Hér-
aðsvatna á þriðja áratug fyrir
hönd föður sfns og bróður, sótti
fyrst um ferjumennskuna árið
1906 og var veitt starfið. En hin
sögulega og ævintýralega ferju-
mennska hans hefst f rauninni,
þegar sýslunefnd Skagafjarðar-
sýslu lét smíða fyrstu dragferj-
una, en það var árið 1892. Þá var
Sauðárkrókur mjög ört vaxandi
kauptún. Fór þeim sffellt fjölg-
andi, sem þangað fluttu viðskipti
sfn, og umferð þangað og þaðan
jókst með hverju árinu, sem leið.
Má segja, að um leið og hin mikla
dragferja, sem tók nokkra menn
og hesta, varð farartæki yfir hinn
breiða og mannskæða ós, flytti
Jón Ósmann dvalarheimili sitt f
það forna og hrörlega byrgi, sem
með tíð og tíma varð oft ekki
aðeins verustaður hans á daginn,
heldur einnig á nóttunni — og
varð jafnvfðkunnugt og hinn sér-
stæði ferjumaður sjálfur. Má
segja að þar gleymdi „hann heimi
og gleymdi sér“, það er að segja:
þar fann hann um áratugi þá and-
legu og líkamlegu lífsfyllingu,
sem svo gáfaður og mikilhæfur
öðlingsmaður hefði átt að geta
hlotið i farsælu hjónabandi og
efnalegu og þjóðfélagslegu gengi.
Eins og áður getur var ósinn,
sem hann ferjaði yfir, mikið
vatnsfall, sem hafði mörgum orð-
ið að bana. Venjulega var hann
um eða yfir hálfur kílómetri á
breidd, en í vatnsvöxtum gat
hann orðið feiknabreitt og ægi-
lega straumhart fljót, stundum
var hann með jakahlaupi. Þá ýfð-
ist hann og feiknlega þegar brim-
aði á strauminn. Samt hlekktist
Jóni aldrei á, þó að ferjan væri
slíkt ferlíki og umbúnaður svo
ófullkominn, að hún var vart ann-
arra meðfæri en hans, jafnvel
þegar ósinn var lygn og hættu-
laus. Arvekni Jóns reyndist ein-
stök, og allir áttu að sæta hjá
honum sama viðmóti, atlæti og
fyrirgreiðslu, jafnt á nótt sem
degi. Og engu breytti það, þó að
Jón yrði fljótlega slíkur drykkju-
maður, að hvern morgun væri það
áfengi, sem hann bragðaði fyrst
alls, — ljúfmennskan var alltaf
söm við sig. Fyrir kom, að ofur-
ölva menn riðu út í ósinn og fær-
ust þar, og tók það Jón ævinlega
jafnsárt og hann sjálfur ætti þar
sökina. En hann naut og oft og
tíðum mikillar ánægju. Þar kom
til hið hjartanlega þakklæti og
aðdáun alls þess mannfjölda, sem
hann ferjaði og greiddi fyrir af
einstæðri alúð, og ennfremur þær
stundir, sem hann átti í byrginu
með gáfuðum og oft hagmæltum
góðvinum. Þá var vísnagerð mjög
almennt iðkuð í Skagafirði, og
margir af almenningi voru með
ágætum hagmæltir. Þeir sóttust
flestir meira og minna eftir nán-
um kynnum við hinn gáfaða,
skemmtilega og ljúfa ferjumann.
Sama máli gegndi um embættis-
menn héraðsins, Jóhannes sýslu-
mann Ólafsson, Hallgrím Thor-
lacius prest í Rip og siðar í Glaum-
bæ — og siðast en ekki sízt hinn
bráðgáfaða drengskaparmann
Sigurð lækni Pálsson, sem allir
dáðu og virtu, — hann varð
tryggðavinur Jóns Ósmanns, sem
tregaði hann allt til æviloka og
orti eftir hann hjartnæmt ljóð.
Jón Ósmann var ekki aðeins
hagmæltur. Hann var og orð-
hagur í mæltu máli, og allsnemma
kom fram hjá honum sú tilhneig-
ing að mynda ný orð, svo sem
lýsingarorðin fjallgrimmur og
eldgrimmur. Hann varð og svo
sérlegur og oft skrúðyrtur, þegar
aldur færðist yfir hann, að
sumum gekk illa að skilja hann.
Og tiltölulega snemma eftir að
hann tók að dvelja lengst af í
byrginu, valdi hann umhverfi
sínu sérstætt heiti. Kallaði hann
fjöruna austan við ósinn Furðu-
strandir. Hann skírði og dragferj-
una, kallaði hana Botnu, og gleði-
gjafar hans og gesta, sem hann
veitti, hlutu einnig sín heiti.
Hann átti flösku, sem hann kall-
aði Búnku, og brennivínskút sinn
nefndi hann Skudda. Svo dró þá
„eldvatnið" nafn af kútnum. Jón
sagði til dæmis: „Fáðu þér
skudda." Félaga sína, sem oft
þágu drykk úr kútnum, kallaði
hann skuddabræður eða skudda-
drengi.
Kristmundur segir margar
kraftasögur af Jóni, og birti ég
hér eina, sem sýnir, að nokkur
fyrirferð hefur stundum verið á
þeim skuddabræðrum — og auk
þess er sagan svo sérstæð, að ég
hygg, að hún eigi vart sinn líka:
„Einu sinni sem oftar brá Jón
sér til Hofsóss ásamt nokkrum
kunningjum, sem hugðust gera
sér glaðan dag á sumardaginn
fyrsta. Drukkið var ósleitilega.
Fór Jón að venju betur með vin
en félagar hans, þótt hann hvolfdi
í sig öðrum meir. Fannst og jafn-
an á, að hann taldi sig bera
ábyrgð á félögum sínum. Nú
verður Jón þess var sem þeir
standa við krambúðardiskinn í
Hofsósshöndlun, að skarð er
komið I hóp skuddabræðra, en ös
er i búðinni og glaðværð mikil.
Jóni varð nokkuð um, þegar hann
sá þann horfinn, er helzt hafði orð
fyrir að kunna ekki hófið, því að
hann var slysahræddur, þó ekki
um sjálfan sig. Hóaði hann saman
liði sinu í skyndingu og hóf leit.
Loks fúndu þeir „bróðurinn"
ofurölvi niðri I fjöru, og var að
flæða að honum. Jón þreif mann-
inn, brá i handarkrika sér og
stakk siðan hendinni i vasann.
Lenti maðurinn á grúfu, sneru
fætur fram, en höfuð aftur og
dinglaði ákaflega. Hugðist Jón
koma svolanum i húsaskjól. Á
leiðinni upp eftir dreyptu þeir
félagar enn á sig og hófu sam-
ræður svo skemmtilegar, að þeir
gleymdu sér og völsuðu viða um
þorpið. Fólki varð starsýnt á Jón
með manninn dinglandi í handar-
krikanum. Loks víkur sér einhver
að honum og spyr, hvort slys hafi
orðið. Rankaði þá Jón við sér og
bað guð að fyrirgefa gleymskuna.
Kom hann manninum í húsaskjól,
þar sem hlynnt var að honum, er
hann raknaði úr rotinu.“
„öllu er settur skammturinn,"
segir Fornólfur, og sú varð að
vonum reyndin um tröllaheilsu
Jóns Magnússonar Ösmanns.
Hana þraut, áður en hann náði
fimmtugsaldri, en minnisbók
hans sýndi, að geðheilsan var tek
in að gerast að nokkru veil þegar
upp úr aldamótunum. Hann var
þá orðinn haldinn einmanakennd
og lífstrega, sem var í fyllsta
ósamræmi við hætti hans og dag-
far. Hann skrifar i bók sina ljóð
Guðmundar skálds Guðmunds-
sonar Taktu sorg mína svala haf,
og bendir það í þá átt, að hjá
honum sé tekið að gæta þess
seiðs, er seinna magnaðist svo, að
hann réð þeim ævilokum, sem
hann valdi sér. Það talar og sínu
máli, að hann hinn mikli dreng-
skaparmaður tekur árið 1907 að
leita ásta stúlku, sem er tuttugu
og sex árum yngri en hann og
fósturdóttir hollvinar hans, sem
fórst í ósnum, og hann syrgði
mikið. Stúlkan hét Elín. Þremur
árum siðar er heilsan svo mjög
brostin, að vinur hans, Jónas
læknir Kristjánsson, segir hann
verða að neita sér um vin, draga
úr tóbaksnotkun og forðast vos-
búð og mikið erfiði. Einmitt það
ár flyzt unga stúlkan að Nesi, og
tveimur árum síðar fæðir hún
Jóni sveinbarn. En ekki gekk
hann að eiga hana. Hann sagði:
„Ég hef gifzt einu sinni og geri
það aldrei aftur." En stúlkan unni
honum svo, að ekki setti hún
þetta fyrir sig, og varð sambúð
þeirra góð. En nú seig fljótt á
ógæfuhlið um líkamlega og and-
lega heilsu Jóns. Hann snarhætti
að drekka og var það hin mesta
kvöl. Hann þjáðist svo af svefn-
leysi, gigt og svima, að honum
veittist örugt að rækja hin erfiðu
störf sín. Þunglyndi sótti á hann,
og aldrei þessu vant tók hann að
barma sér. Hann lét og í ljós, að
hann væri haldinn sivaxandi hvöt
til að steypa sér I Ósinn, kenndi
það þvi, að hann hefði drukkið
blóðið úr selum, sem hann skaut,
og af þeim sökum drukkið í sig
eðli þeirra, þrá eftir öldunum og
djúpinu.
Svo var það föstudaginn fyrstan
í sumri 1914, að um hádegisbil
komu tveir góðkunningjar Jóns
Ósmanns að Ósnum. Þeir tóku
þegar eftir þvi, að bytta Ósmanns
lá við stjóra úti á Ós. Þeir gengu
að Byrginu og fóru þar inn. Á
guðsorðabók á borðinu lá hvít
pappirsörk, sem á var ritað: I
Jesú nafni. Þar voru og tvö bréf.
Annað var til Jónasar læknis. Þar
reyndist Jón Ósmann skýra vini
sínum frá því, „hvers vegna hann
verði nú að hlýða kallinu.“ Hitt
var til fornvinar Jóns, Jóns
Sigurðar Péturssonar bónda,
hann biður hann sjá til með Elinu
og barninu. Lík Jóns fannst rekið
sjö vikum siðar. Að kvöldi jarðar-
farardagsins ritar Pétur Hannes-
son frá Skíðastöðum í dagbók
sína:
„Jón Magnússon Ósmann var
jarðaður hér i dag, fjöldi fólks
fylgdi líkinu að moldarrúminu
þar sem dauðinn geymir það.
Hann bar að landi út á Skaga.
öldurnar skiluðu honum undir
Skefilsstaðabökkum sjö vikum
eftir að hann fórst í Héraðsvatna-
ósnum. Allan þann tíma fóstruðu
þær hann og vögguðu honum á
milli sin, svo báru þær hann á
fjörur óskemmdan, rændu ekki
nokkurri spjör, en settu aðeins
eðlilegt merki sitt á andlitið, og
skeggið og hárið var eins og þær
hefðu kysst það burt.“
Kristmundur Bjarnason lýkur
sérstæðri og eftirminnilegri
örlagasögu hins ástsæla og glæsi-
lega Skagfirðings með „Rimblaði
Hannesar Péturssonar um hvarf
Jóns Ósmanns." Sumir lesendur
bókarinnar munu segja, að eftir-
læti móður, almenn aðdáun og
margra áratuga samskipti við
Bakkus gamla hafi mestu ráðið
um lífsferil og ævilok hinnar
mikilhæfu kempu. En mundi ekki
Framhald á bls. 23
„Sitterhvort
gœfa
eða gjörvileikur”