Morgunblaðið - 10.04.1975, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 10. APRÍL 1975
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Fréttastjóri
Auglýsingastjóri
Ritstjórn og afgreiðsla
Auglýsingar
hf. Árvakur, Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn Guðmundsson.
Björn Jóhannsson.
Árni Garðar Kristinsson.
Aðalstræti 6, sími 10 100.
Aðalstræti 6, sími 22 4 80.
Áskriftargjald 700,00 kr. á mánuði innanlands.
í lausasölu 40,00 kr. eintakið
Eitt helzta einkenni
á velferðarþjóðfélög-
um nútímans er sífelld
kröfugerð um aukin um-
svif hins opinbera á marg-
víslegum sviðum og gildir
þá einu, hvort um er að
ræða afskipti af atvinnu-
málum, félagslegum
sviðum, mennta- og
menningarmálum eða öðr-
um þáttum þjóðfélagsins.
Með stöðugt auknum um-
svifum hefur hið opinbera
leitað iengra og lengra
ofan í vasa skattborg-
aranna til þess að standa
straum af vaxandi útgjöld-
um. í háþróuðustu vel-
ferðarþjóófélögum nú-
tímans, þ.e. á hinum
Noróurlöndunum, hefur
þessi skattheimta og ríkis-
afskipti komizt á það stig,
aö öflug andstaóa hefur
risið meóal almennra borg-
ara gegn henni og er það
meginskýringin á Glistrup-
hreyfingunni svonefndu í
Danmörku, sem orðið
hefur stjórnmálamönnum
um öll Norðurlönd og raun-
ar víóar æði mikið umhugs-
unarefni.
Við íslendingar erum að
vísu ekki komnir jafn langt
á velferðarbrautinni og
frændur vorir á öðrum
Norðurlöndum, en samt
sem áður hefur hin síðustu
ár gætt mjög vaxandi
þreytu meðal almennings
vegna stöðugt aukinnar
skattheimtu ríkis- og
sveitarfélaga. Fyrir einu
ári var svo komið, að
vinstri stjórninni, sem þá
var vió völd, var orðið ljóst,
aó hún yrði að láta undan
síga og lækka beina skatta.
Hefði það ekki verið gert
er óhætt að fullyróa, að
gífurleg óánægja hefði
komiö upp meðal
almennings sl. sumar.
þegar skattaálagning var
birt. Eftirtektarvert er, að
ein meginkrafa verkalýós-
samtakannna í viðræðum
um kjaramál nú í vetur
hefur verið sú, að beinir
skattar verói lækkaðir og
hefur margfalt meiri
áherzla verið lögð á þá
kröfu en að almennt verð-
lag nauðsynjavara lækkaði
með lækkun söluskatts.
Bendir þessi krafa verka-
lýðssamtakanna ótvírætt
til þess, að forystumenn
þeirra verði þess greini-
lega varir í verkalýðsfélög-
unum, aó félagsmenn þar
eru ekki síður en aðrir,
orðnir þreyttir á óheyri-
legri skattheimtu og vilji
nú ráðstafa eigin aflafé í
ríkari mæli.
Um leið og menn
krefjast lækkunar beinna
skatta eru skattgreiðendur
auðvitað að láta í ljós þá
skoðun, að tími sé til
kominn, að rikisvaldið tak-
marki mjög og dragi úr
umsvifum sínum á ýmsum
sviðum. Morgunblaðið
leyfir sér að fullyrða, að nú
eru sterkari hreyfingar
meðal almennings i
landinu í þessa átt en verið
hefur um langt árabil. í
samræmi við þessa afstöðu
almennings, sem á sér
sterka stoð í heilbrigðri
skynsemi hlýtur það að
vera eitt helzta verkefni
núverandi ríkisstjórnar,
þegar mestu annir í sam-
bandi vió efnahagsmálin
eru að baki, að beina at-
hyglinni að því á hvern
hátt unnt er að marka um-
svifum opinberra aðila
ákveðnar og takmarkaðar
skorður í þjóðfélagi okkar,
svo að einstaklingurinn fái
þar notið sín til fulls, frum-
kvæði hans og dugnaður.
Þetta á við um marga
þætti okkar þjóðfélags.
Enginn vafi leikur á því, að
frumkvæði einstaklingsins
í atvinnulífinu hefur látið
undan síga hin síðari ár
einfaldlega vegna þess,
að stjórnvöld hafa ekki
búið einkaframtakinu þau
skilyrði, sem gera því kleift
að halda sínum hlut í at-
vinnulífinu. En marg-
fengin reynsla sýnir, að
einstaklingum eða hópi
einstaklinga, sem reka at-
vinnufyrirtæki á eigin
ábyrgð og áhættu er betur
treystandi fyrir hagkvæm-
um rekstri en hinum, sem
taka að sér stjórn slíkra
fyrirtækja fyrir opinbera
aðila og bera enga fjár-
hagslega ábyrgð eða
áhættu.
Til þess að einkafram-
takið í atvinnulífinu megi
blómstra á ný verður að
ríkja skilningur á nauósyn
þess fyrir atvinnufyrir-
tækin aö þau skili hagnaði
og blómgist. Langt er sfðan
slikur skilningur hefur
ríkt að nægilegu marki hjá
íslenzkum stjórnvöldum og
er tími til kominn að þar
verði brotið blað.
En reynslan sýnir einnig
að frumkvæði einstakling-
anna á rétt á sér viða
annars staðar. I því sam-
bandi má benda á það þrek-
virki, sem félagasamtök
einstaklinga hafa unnið á
fjölmörgum sviðum í heil-
brigðismálum, í menn-
ingarmálum, í félags-
legum málefnum og svo
mætti lengi telja. ísland
byggðist í upphafi af dug-
miklum, harðgerum ein-
staklingum. Jafnan síðan
hefur lífsafkoma þjóðar-
innar í landinu byggzt á
dugnaði og harðfylgi fólks-
ins sjálfs. Einstaklings-
hyggjan er þvímjög ríkur
þáttur i þjóðareðli íslend-
inga og okkur er þvert um
geð, að alviturt ríkisvald
taki að sér forsjá allra
mála. Þess er að vænta, að
núverandi stjórnvöld skilji
vitjunartíma sinn í þessum
efnum.
Frumkvæði einstaklinga
og opinber umsvif
Þulið og þrykkt
Bókmenntlr
eftir ERLEND
JÓNSSON
REYKJAVÍK 1 1100 AR, 327.
BLS. Sögufélagid 1974.
A KAÐSTEFNU sem haldin
var á Kjarvalsstöðum dagana
9.—11. apríl i fyrra voru flutt
15 erindi um sögu Reykjavikur.
Voru þau síðar gefin út i
þessari bók; útgefandi Sögu-
félagið; umsjónarmaður útgáfu
Helgi Þorláksson.
Vafalaust hafa allir fyrir-
lestrarnir verið áheyrilegir frá
ræðustól, ræðumenn enda
þannig valdir að hver og einn
var líkiegur að segja eitthvað af
viti um sérsvið sitt. En á bók
kpma þessi erindi fyrir sjónir
sem samtíningur og sker strax í
augu að bylgjan er rangt stillt;
erindin eru samin með munn-
legan flutning í huga, ekki
prentun á bók. Þannig er víða
skírskotað til áheyrenda svo
sem: „Eg mun nú ljúka máli
mínu".......Erindi mitt fjallar
aðallega um" ... „Ég vil í
upphafi máls míns“ ... „Góðir
gestir. Forseti vor sagði" . .. og
þar fram eftir götunum. Frá
ræðupúlti kann að hæfa að láta
bera þannig á persónu sinni og
segja „ég mun ...“ og „ég
vil..." og svo framvegis. Öðru
máli gegnir á síðum bókar. En
þá efnið? Sum erindin er hægt
að kaila aðlýðlega fræðileg,
önnur eru nánast rabb þar sem
ekkert nýtt kemur fram utan
það sem hver sæmilea upplýst-
ur maóur á að vita, enda byrjar
einn fyrirlesarinn svo: „Ég hef
kosið að kalla þetta rabb.. .“
Heildarmyndin er sem sagt
heldur losaraleg. En vitanlega
má gera upp á milli erindanna,
hvert ber síns höfundar mót;
þau eru bæði misjaínlega læsi-
leg og misjafnlega fróðleg. Sem
dæmi hins besta nefni ég Jarð-
fræði Keykjavíkur og
nágrennis eftir Þorleif Einars-
son. Þar er ekki eingöngu
höggvið í basalt og móberg,
heldur kemur Þorleifur inn á
byggóasöguna samkvæmt því
sem jarófræðin kann að gefa
um hana visbending. Til dæmis
fyrirbæri það er landsig
nefnist, um það segir Þorleifur
meðal annars að það hafi
„valdið allmiklu landbroti við
Faxaflóa, sem glöggt má sjá af
eyðingu verzlunarstaðarins í
Hólminum og flutningi
verzlunarhúsanna þaðan í Ör-
firisey á 17. öld og til Reykja-
vikur 1780" — Hér er jarð-
fræðin aó skjóta sagnfræðinni
ref fyrir rass eða hvað?
Bernska reykvískrar verka-
lýðshreyfingar nefnist erindi
eftir Olaf R. Einarsson. Þar er
lauslega rakin upphafssaga
verkalýðshreyfingarinnar og
hefði verið góðra gjalda vert ef
vel hefði tekist. En fyrirlesara
hefur láðst að einbeita sér að
efninu, blandar þess í stað
saman vió það eigin mati á gildi
verkalýóshreyfingar yfir-
höfuð og hugmyndum sínum
um hvað eigi „erindi til
reykvískrar alþýðu einnig á
tímum lífsgæðakapphlaups
neyslusamfélagsins."
Góðar ræður eru góðar með
öðru jíóðu, sagði prófasturinn;
og það stendur. En sagnfræði
og predikun fara ekki saman.
Reykjavík í skáldsögum
nefnir Sveinn Skorri Höskulds-
áon erindi sitt. Hann kveður
„ábærilegast sameiginlegt ein-
kenni allra reykjavikursagna
að yfirleitt er Reykjavík lýst
sem ákaflega neikvæóu um-
hverfi sem söguhetjurnar eiga i
baráttu við og bíða annað hvort
ósigur fyrir og farast eða þær
bjarga sér undan á flótta út í
sveit." Áður var Sveinn Skorri
búinn að komast að þessari
niðurstöðu: „Þannig hygg ég ef
við eitt andartak látum liða
gegnum hugann þá fjarstæðu
hugmynd að Reykjavík væri
horfin af yfirborði jarðar og
svo allar heimildir um hana
nema þessar sögur, að við
myndum af skáldsögunum
einum saman geta gert okkur
töluvert glögga mynd af þessari
borg ...“ — Furóulegar niður-
stöóur!
Hér hefur verið staldrað við
þrjú erindi. En um hvað fjalla
hin tólf? Tvö eru um fornleifa-
rannsóknir í Reykjavík, Hann
byggði suður í Reykjavík (sem
er þó allt eins hugleióingar um
ártöl) eftir Kristján Eldjárn og
Reykvfskar fornleifar eftir
Þorkel Grimsson. Björn Teits-
son á erindi sem nefnist Byggð
í Seltjarnarneshreppi hinum
forna. Tveir fyrirlestrar eru
tengdir verslunarsögu
bæjarins, Hólmurinn við
Reykjavfk eftir Helga Þorláks-
son og Upphaf sérverslunar f
Reykjavík eftir Vilhjáim Þ.
Gislason. Erindi Vilhjálms er
skemmtilegur samtiningur og
byggt á meiri en þó fyrst og
fremst persónulegri kunnug-
leika en flest ef ekki allt annað
efni bókarinnar. Það er til að
mynda upplýst að „reykvískt
sjómannaheimili tók út úr búð
fyrir jólin 1888 6 pela af
brennivíni á 80 aura pottinn. 1
þingveislu, sem haldin var 1849
fyrir um 30 manns, voru
drukknar 58 flöskur af rauð-
vini, 14 fl. af portvíni, 14 fl. af
madeira og 16 fl. af kampa-
víni."
„Eg man fyrst," segir
Vilhjámur ennfremur, „eftir
Thomsens Magasini þegar ég
var nálægt 10 ára, en þá, 1907,
var verslunin 70 árq^og kom
stór grein um hana í Öðni, blaói
föður mins. Þá voru 20 sér-
verslanir i Magasininu, og ég
þekkti sumt fólkið, sem þar
vann og ég verslaði það oft smá-
vegis og man eftir þvi, t.d.
þegar faðir minn keypti þar
silfurkaffikönnu handa móður
minni og ég á hana enn, og eins
postulinssúkkulaðikönnu. Þvi
að þá var i samkyæmum
drukkió bæði súkkulaði meó
„flöóeskúmi" og kaffi með
koníaki og vindlum og spilaður
l’hombre og tefld kotra eða
skák. Allt þetta fékkst i
Thomsens Magasíni.”
Lýóur Björnsson rekur Agrip
af sögu Innréttinga og er það
eina erindið um iðnsögu í
bókinni, hins vegar tvö um út-
gerð; Skútutímabiiið i sögu
Reykjavíkur eftir Bergstein
Jónsson og Upphaf togaraút-
gerðar í Reykjavik eftir Heimi
Þorleifsson. Eftir Skúla Þórðar-
son er erindið Um fátækramál
Reykjavíkur og er það eina efni
bókarinnar sem segja má að
fjalli um stjórnun og stofnanir
borgarinnar þvi Miðstöð stjórn-
málakerfisins eftir Ólaf Ragnar
Grímsson beinist fremur aó Al-
þingi og rikisstjórn og borginni
sem höfuðstað landsins. Helgi
Skúli Kjartansson á erindi sem
kallast Fólksflutningar til
Reykjavfkur 1850—1930 og set-
ur þá sögu vel fram. Er þá
aðeins eins fyrirlestrar ógetið
en það er Leiklistin festir
rætur f Reykjavík eftir Svein
Hermannsson.
Upptalning sem vekur traust
eða er ekki svo? Fagmaðurinn
tryggir gæóin, segir í auglýsing-
um — enginn þessara vísu
manna yrði að óreyndu vændur
um að fleipra, enda gera þeir
það ekki i þessum erindum.
Hitt er svo annað mál að
sumir þeirra að minnsta kosti
hefðu getað sagt eitthvað upp-
byggilegra og verið skemmti-
legri. „Ráðstefna" er þurr
samkunda og sýnu verður hún
liflausari þrykkt á bók. Alltént
er neyðarúrræði að lesa skrif-
aðan texta eftir sjálfan sig,
ræðumenn gera sér það ljóst og
reyna því að haga orðum svo að
textinn fái svip af munnlegu
rabbi: láti í eyrum eins og þeir
séu að tala upp úr sér. Eins og
dæmi hafa raunar verið nefnd
um í þessari bók.
Þegar svo sami texti er kom-
inn á prent vantar sjálfa „Ráð-
stefnuna" — áheyrendurna
sem textinn var saminn og
fluttur fyrir, þannig að lesand-
inn finnur sig á auðu og yfir-
gefnu sviði, áður töluð orð ná
ekki endurhljómi.
Þessa hygg ég meðal annars
vera ástæðuna fyrir því aó
Reykjavík í 1100 ár er ekki
læsilegri bók en raun ber vitni.