Morgunblaðið - 10.04.1975, Qupperneq 17

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 10. APRÍL 1975
17
Dr. Stefán Aðalsteinsson:
Islenzkir nautgripir virðast
eingöngu ættaðir frá Noregi
Sagnfræóingar hafa beitt
mörgum aðferðum við rann-
sóknir sínar á uppruna þjóða.
Skráðar og munnlegar heimild-
ir hafa verið notaðar til hins
itrasta, málfræðirannsóknum
og fornleifarannsóknum hefur
verið beitt I rikum mæli, og
mælingar á ýmsum einkennum
manna, svo sem höfuðlagi og
háralit hafa einnig verið notaó-
ar til samanburðar.
Síðustu áratugina hefur verið
beitt blóðflokkarannsóknum á
fólki, og þar hefur margt nýtt
komið í ljós.
Rannsóknir á blóðflokkum Is-
lendinga hafa t.d. leitt í ljós, að
nálægt tveir þriðju hlutar þjóð-
arinnar séu af norrænum upp-
runa, en einn þriðji hennar sé
að keltneskum uppruna. Þessi
ályktun kemur fram i grein,
sem K.K. Kidd og L.L. Cavalli-
Sforza rita i tímaritið
Evolution i október 1974, og er
þar vitnað í J. Edwards og sam-
starfsmenn hans, sem hafa unn-
ið með Erfðafræðinefnd
Háskóla Islands.
1 ofannefndri grein er aðal-
uppistaðan þó rannsóknir á
blóðflokkum i íslenzkum naut-
gripum.
Það liggur i augum uppi, að
landnemar í nýju Iandi hafa
haft með sér bústofn úr heima-
landi sínu. Ef verulegur hluti
Islendinga á ættir sínar að
rekja til Irlands, Skotlands og
Wales, þar sem Keltar bjuggu
einkum, þá ættu landnáms-
menn þaðan að hafa haft með
sér búfé þaðan ekki síóur en
norrænir landnemar.
Þess vegna var i það ráðist
sumarið 1960 að rannsaka blóð-
flokka í íslenzku nautgripun-
um. Þetta var samnorrænt
verkefni, og að þvi stóðu Norð-
maðurinn Mikael Brænd,
Svíarnir Jan Rendel og Bo
Gahne og af Islands hálfu að-
stoðaði undirritaður við rann-
sóknina. Alls var tekið blóð úr
nálægt 1000 nautgripum úr öll-
um landshlutum, og voru blóð-
sýnishornin rannsökuð i Noregi
og Svíþjóð.
Niðurstaðan af þessum rann-
sóknum varð sú, að islenzki
nautgripastofninn væri svo til
einvörðungu af norskum upp-
runa.
Mótsögnin sem kom frá varð-
andi uppruna fólks og búfjár á
Islandi í þessari rannsókn
vakti mikla athygli og ekki sið-
ur það fyrirbæri, að hér á Is-
landi er til búfé, sem hefur
verið einangrað frá öðru búfé í
yfir 1000 ár.
Þess vegna voru fengin fleiri
sýnishorn af blóði úr íslenzkum
nautgripum árið 1968 og þau
rannsökuð i Bandaríkjunum.
K.K. Kidd, aðalhöfundur
greinarinnar i Evolution, sem
getið er hér að framan, hefur
rannsakað þessi sýnishorn og
borið þau saman við blóðsýnis-
horn úr mörgum öðrum naut-
gripakynjum viðs vegar að úr
Evrópu og Bandaríkunum.
I greininni í Evolution bera
höfundarnir saman islenzka og
norska nautgripi meó aðferð,
sem ekki hefur verið notuð áð-
ur, og ennfremur taka þeir inn
i þennan samanburð tvö brezk
kyn, Hereford-kynið, sem er
upprunnið í vestanverðu Mið-
Englandi og svarta Angus-
kynið, sem er upprunnið i Skot-
landi.
Utkoman úr samanburðinum
er sú, að íslenzku nautgripirnir
eru náskyldir þremur gömlum
nautgripakynjum i Noregi, þ.e.
Dalakyninu, Þrænda-kyninu og
Þelamerkur-kyninu, en mjög
lítió skyldir enska og skozka
kyninu.
Einn þátturinn i rannsókn
þeirra Kidd og Cavalli-Sforza
var fólginn i því að kanna,
hvort verulega hefði dregið
sundur með islenzkum og
norskum nautgripum á þeim
þúsund árum, sem kynin eru
búin að vera aðskilin. Þeir kom-
ust að raun um það, að munur-
inn, sem var milli landa á tiðn-
inni á einstökum blóðflokka-
erfðavisum var hvergi það
mikill, að meira hefði dregið
sundur með kynjunum heldur
en gera mætti ráð fyrir vegna
tilviljanakenndrar sveiflu. Þeir
erfðavísar, sem landnámsmenn
fluttu með sér i nautgripastofni
sínum frá Noregi til Islands á
landnámsöld hafa sem sé varð-
veitzt hér i meir en 1000 ár.
A mynd 1 er sýnt upprunatré
fyrir islenzka nautgripi og
norska Þrænd-kynið, en inn á
myndina er bætt kollóttum
sænskum kúm, rauðum dönsk-
um, brúnum svissneskum,
svartskjöldóttum láglandskúm
af hollenzkum og þýzkum upp-
runa (Holstein), skozkum
Ayrshírekúm, amerískum lang-
hyrningum af spænskum upp-
runa og Jerseykúm, sem eru frá
eynni Jersey í Ermarsundi. Þau
kyn, sem liggja hlið við hlið i
myndinni eru skyldust, og því
styttra sem er í að greinarnar
tengist, þeim mun meiri er
skyldleikinn.
I erindi, sem KK Kidd hélt á
ráðstefnu á Spáni s.l. haust,
birti hann annað upprunatré
fyrir nautgripakyn, þar sem is-
lenzka kynió er tekió meó, en
norsku kynin ekki. Þetta tré er
sýnt á mynd 2. Auk kynjanna
á mynd 1 er þarna sýnt franska
Charolaiskynið ogspænskukyn
in Retinto og Di Lidia. Þar kem-
ur fram að islenzka kynið er
skyldast Guernsey-kyninu, sem
upprunnið er frá eyjunni
Guernsey i Ermarsundi. Þessi
skyldleiki er mun minni heldur
en skyldleiki islenzku og
norsku nautgripanna, en þó það
mikill, að hann kemur verulega
á óvart. Hér er þvi verðugt verk
efni fyrir sagnfræðinga að
velta þvi fyrir sér, hvaða tengsl
gæti verið um að ræða milli
þessara staða, sem gætu útskýrt
þennan skyldleika á nautgrip-
unum.
Reykjavik 31. niars 1975.
Hákon Bjarnason:
Grisjun trjáa í görðum
Hákon Bjarnason. —
Grein þessi birtist upp-
haflega í Ársriti Skóg-
ræktarfélags íslands
1974. — Verður hún
birt hér í þremur þátt-
um.
Fyrir fimmtíu árum voru
flestir Reykvíkingar sammála
um að tilgangslaust væri að
rækta tré i görðum bæjarins.
Að visu voru þá til nokkur fal-
leg tré í örfáum görðum, en
ekkert þeirra hafði þá náð
nokkurri hæó að marki.
Þegar Stefán Einarsson próf-
essor, sem ól mestan aldur sinn
I Vesturheimi, var að þvi spurð-
ur, hvaða breytingar hann teldi
mestar í Reykjavik frá því að
hann lagði ungur lönd undir fót
uns hann kom aftur heim, svar-
aði hann þvi til, að það væri
trjágróðurinn í Reykjavík.
Vinur minn einn spurði mig
að þvi fyrir nokkrum árum,
hvort ég hefði litið yfir borgina
úr turni Hallgrimskirkju. Er ég
kvað nei viö því, sagði hann
mér að sér virtist borgin sem
einn stór trjágaróur. Ég brá
mér svo þangað upp á sólbjört-
um degi og sá að hann hafði
rétt að mæla. Það er mjög mikið
af trjám í borginni og sumsstað-
ar of mikið, eins og nú verður
vikið að.
Þegar gengið er eftir götum
borgarinnar blasa fagrir garðar
viða við vegfarendum og að
auki eru oft mjög fallegir garð-
ar að húsabaki. Annarsstaðar
eru lóðir Hla hirtar og húseig-
endum til mestu vansæmdar,
en þeim lóðum fer æ fækkandi.
I trjágörðunum standa þó
trén víðast hvar alltof þétt, af
þvi að ekki hefur verið um það
hirt í tæka tíð að fækka trján-
um. Eðlilegt er að pianta trjám
allþétt, bæði til aó eiga fyrir
vanhöldum og eins til aó geta
valið bestu trén til lifs um
ókomin ár. En svo vill fara fyrir
mörgum, að menn tíma ekki að
saga niður tré, sem eru komin
nokkuð á legg, og svo fær allt
að vaxa upp i einni bendu.
Mér er nær aó halda, að i
görðum borgarbúa séu um
þriðjungi fleiri tré en vera
ættu. Hvert tré þarf hæfilegt
rými i lofti og jaróvegi, ef það á
að ná góðum og eðlilegum
þroska. Einkum standa tré oft
langt of þétt í beðum meðfram
götum eóa á lóðamörkum. Þar
hafa t.d. verið settir niður
reyniviðir með hálfs annars
metra millibili fyrir 20—30
árum og standa þeir svo enn
þétt upp að hverjum öðrum að
krónur þeirra hafa ekki fengið
nægilegt svigrúm. Hæfilegt
væri að slik tré stæðu með 3—4
metra millibili eða jafnvel allt
upp i 5 metra til þess að þau
næðu eðlilegum þroska.
Betra er seint en aldrei, segir
máltækið, og þvi má enn bæta
úr slíku með þvi að fella
nokkur tré á þessu vori. En
aprilmánuður er hentugasti
árstimi til grisjunar.
Reglur fyrir grisjun eru i
raun og veru ofur einfaldar, en
framkvæmdin getur oft vafist
fyrir mönnum og reynst erfið.
Þær eru á þá leið, að rýma skal
fyrir þeim trjám, sem menn
telja best og lífvænlegust og
vilja halda upp á. Fyrsta boð-
orðið er þvi að fjarlægja þau
tré, sem næst þeim standa og
vaxa upp i krónur þeirra. Þau
skörö, sem myndast við grisjun-
ina, hverfa á tveim eða þrem
árum, og trén sem eftir standa,
auka vöxt sinn að marki. Þau fá
líka meira rými i jarðveginum
og festa sig betur en ella.
Þar sem tré standa í þéttum
röðum, t.d. á lóðamörkum eins
og áður var minnst á, getur oft
verió álitamál hvaóa tré ber að
fella, en þá verður yfirleitt að
taka annað hvert eða þriöja
hvert tré, hvað svo sem þroska
hinna líður, og treysta því að
trén jafnist þegar stundir líóa.
Menn skyldu einnig muna, að
trén geta víða varpað of mikl-
um skugga á grasfleti og blóm-
plöntur, og því bætir hæfileg
grisjun oft úr skák. Eftir þvi
sem trén hækka, hækkar lika
krónuþakið svo aó sólarljósió
getur þá smogið undir það og
inn i garðana.
Þá er oft, að tré hafa verið
sett of nærri húsum og á stund-
um fyrir glugga. Ef trén eru
ekki orðin þvi stærri má fiytja
þau til á þessum árstima. Svo
má og klippa greinar eða saga
frá gluggum án þess að trén
biði hnekki af.
Grisjun er mjög auðveld, ef
menn hafa til þess góðar sagir,
t.d. gróftenntar bogasagir, sem
fást viða nú orðið og kosta til-
tölulega lítió. Klippur er ekki
ráð að nota nema á minni tré og
greinar og má þvermál ekki
vera meira en 4—5 sentimetr-
ar, en litlar greinaklippur taka
aldrei meira en 2 sentimetra
þykkar greinar.
Þessu, sem hér hefur sagt
verið, er einkum beint’ til
þeirra, sem hafa vanrækt grisj-
un um of. En þetta getur líka
verið ábending til hinna, sem
hafa ung tré undir höndunt, svo
að grisjað sé i tima. Ung tré,
sem eru um og yfir mannhæð,
er auðvelt að flytja á þessum
árstíma. Geta því garðeigendur
látið vinum sinum eða öðrum
slík tré i té í stað þess að
höggva þau upp. Flutningur
slíkra trjáa er yfirleitt auðveld-
ur, og aðal vandinn er að vökva
fluttu trén nógu vel og lengi
eftir flutninginn. Þeir, sem eru
í einhverjum vafa um þetta,
ættu aó leita ráða hjá garð-
yrkjumönnum.
Hákon Bjarnason.