Morgunblaðið - 23.05.1976, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 23. MAI 1976
17
Anthony
Crosland
ÞAÐ var síðla kvölds í Blackpool. Þing
verkamannaflokksins stóð yfir. Allir
voru þreyttir, sumir æstir. Einn af þeim
áköfustu meðal viðstaddra tók skyndi-
lega upp á því að saka Anthony Crosland
um að vera latasta stjórnmálamann í
Bretlandi.
Crosland svaraði ekki, eins og hans er
vani er hann verður fyrir árásum eða
svívirðingum, með kuldalegu háði eða
með því að bera fram gagnásökun á
hendur viðkomandi um „heimskulega
léttúð", sem er eitt af uppáhalds
skammaryrðum hans. Né heldur reyndi
hann að þykjast ekki muna nafnið á
viðkomandi árásarmanni, — en það er
annað af rökræðuvopnum hans. Hann
var reiður, og hann var sár.
Hann sagði að unnt væri að saka hann
um marga hluti með nokkrum rétti; leti
væri sannarlega ekki einn þeirra. Hann
væri haldinn sektarkennd yfir hverjum
þeim degi (þeir væru að vísu ekki marg-
ir) sem hann hefði ekkert gert. Hann
hefði verið alinn upp við það að menn
ættu að leggja hart að sér, — að líta á
iðjusemi sem dyggð.
Á vissan hátt hafði hann á réttu að
standa. Stjórnmálamenn og embættis-
menn sem starfað hafa með honum hafa
lýst ýmsum hæfileikum mannsins. Eng-
inn efast um iðjusemi hans eða einbeit-
ingarhæfileika.
Charles Anthony Raven Crosland (og
það er ekki aðeins tilgerð að nota hans
fulla nafn því á titilblöðum bóka hans
nefnir hann sig ávallt C.A.R. Crosland)
er i raun og veru einstakt dæmi um þá
spennu og þær aðstæður sem felast i
enskum púritanisma. Faðir Croslands
var háttsettur ríkisstarfsmaður; móðir
hans var framúrskarandi fræðimaður og
þýðandi, og frumkvöðull um menntun
kvenna. Hann fór til náms við Highgate-
skólann og siðar hlaut hann styrk til
náms við Trinity College í Oxford.
Hann er enn þann dag i dag að veru-
legu leyti hinn klassiski fræðimaður.
Hann skrifar knappan og skýran stíl, en
þó með nokkrum erfiðismunum og án
mikilla tilþrifa. Hann er haldinn þeirri
ástríðu að taka á öllum rökræðum með
tölusettum atriðum, og er mjög smá-
smugulegur um það hvernig sú tölusetri-
ing er gerð. Honum leið herfilega i
marga daga eftir að einhver afskipta-
samur yfirlesari hjá Jonathan Cape-
forlaginu hafði gaumgæfilega breytt
orðinu ,,fyrsta“ í ,,í fyrsta lagi“ i handriti
einnar bóka hans. Sjálfur á hann erfitt
með að skilja efnahagslega rökræðu eða
hvers konar aðra rökræóu ef hún er sefl
fram á stærðfræðilegan hátt.
Einu sinni flutti hann fyrir nokkra
vini sina stutta útlistun á hinni korréttu
merkingu orðsins „umburðarlyndi".
„Umburðarlyndi“, sagði hann, merkir
ekki aó menri eigi að verja hið óverjan-
lega eða mæla hinu illa bót. Það merkti
ekki hvítþvott illskunnar. Það merkti að
allur hefðu innra með sér sáðkorn end-
urlausnar.
Áður en hann hélt til Oxford kom
stríðið. Crosland fékk, að eigin sögn,
„gott stríð". Hann var fyrst í fótgöngu-
liðinu og síðan fluttur í fallhlífasveitina,
þar sem hann varð kafteinn. Honum er
ekki gefið um að ræða mikið reynslu
sína af stríðsárunum, en ljóst er að hann
hefur orðið fyrir töluverðum áhrifum af
þeim. Hann verður önugur er íhalds-
menn eða Ihaldsblöð gefa i skyn að
stjórnmálamenn í Verkamannaflokkn-
um skorti föðurlandsást eða hugrekki.
Ef „slík þvæla“ heyrðist aftur, sagði
hann eitt sinn, ætlaði hann að taka fram
gamla fallhlífahermannsbúninginn, —
og heiðursmerkin.
HINIR ALVARLEGU
OG HINIR LÉTTÚÐUGU
Á sama hátt og uppáhaldsskammar-
yrði hans er „heimskulega léttúðar-
fullur", er uppáhaldshrósyrði hans „al-
varlegur“, og þar kemur púritanisminn
upp í honum. Hann talar um alvarlegan
mann, alvarlega bók, alvarlega grein
o.s.frv. Þessi afstaða kemur fram á ein-
kennilegan hátt í félagslífi hans. Hann
er tregur til að taka þátt í samkvæmum,
nema þvi aðeins að fyrir þeim
standi nánir vinir hans. Hann hefur
hafnað heimboðum fjölda fyrirmanna.
en sendir oft konu sína f stáðinn.
„Susan er stórkostlega lagin við að ná í
kjaftasögur,“ segir hann.
Þá er Crosland afar illa við að klæðast
kvöldklæðnaði vegna samkvæmishalds.
Hann krefst líka að fá vitneskju um það
fyrirfram hverjir eru boðnir. Hann kýs
frekar að sitja en standa i slíkum boðum.
Hann vill ekki kampavin, heldur viskí.
Ef um laugardagskvöld er að ræða verð-
ur hann að geta fengið að horfa á knatt-
spyrnuleik kvöldsins í sjónvarpinu.
Hann kemur næstum þvi alltaf i eins
konar inniskóm, því það finnst honum
þægilegast. I fríum sínum fer hann ein-
samall til Frakklands eða ítalíu.
Crosland er einkennileg blanda snobb-
ara, lýðræðissinna og alþýðusleikju.
Hann telur að sérhver ríkisstjórn Verka-
mannaflokksins sem vill standa undir
nafni verði að hafa í sfnum röðum bein-
an fulltrúa verkalýðsstéttanna. Hann er
ósáttur við hversu mikill fjöldi mennta-
Anthony Crosland, utanrfkisráðherra Bretlands — hugmyndafræðingur Verka-
mannaflokksins.
— hinn dularfulli púrítani
brezku ríkisstjórnarinnar
manna frá Oxford og Cambridge er í
ráðherrastöðunum.
Crosland hafði verið flokksmaður
Verkamannaflokksins frá þvi hann var
16 ára að aldri. Hann var þingmaður
fyrir South Gloucestershire á árunum
1950 til 1955, þar sem rithöfundurinn
Evelyn Waugh var meðal kjósenda hans.
Strax í jómfrúarræðu sinni á þingi vakti
hann mikla athygli er hann réðst harka-
lega á fjárlög Verkamannaflokksstjórn-
arinnar. I ræðunni gat Crosland þess að
það væri hefð I jómfrúarræðum að kasta
ekki steinum i andstöðuflokk sinn. Það
gæti hins vegar ekki komið i veg fyrir að
menn sendu sínum eigin flokki skeyti.
Þá var hann þegar kominn á blað sem
hugsanlegur fjármálaráðherra framtið-
arinnar.
Á þessum árum var það hins vegar bók
hans, „Framtíð sósíalismans", sem átti
hug hans allan, en hún kom út árið 1965.
Boðskapur þeirrar bókar var sá að sósíl
istar hefðu um of einblínt á efnahags-
mál, — að vandamál hagvaxtar hefðu
verið leyst. Þjóðnýting skipti litlu máli.
Það sem skipti máli væri stjórnun.
Kenning Croslands hefur verið af-
greidd of auðveldlega með stimplinum
„hægrisinnuð". Hann var fylgjandi frek-
ari félagsrekstri í gegnum samvinnu-
hreyfinguna brezku, sveitarstjórnir, al-
menningshlutafélög og starfsmanna-
stjórnir eftir júgóslavnesku fyrirmynd-
inni. (Hann telur brezka Verkamanna-
flokkinn ekki hafa gefið reynslu Júgó-
slava nægilegan gaum). Tuttugu árum
síðar hafa þessar sömu hugmyndir verið
kallaðar „vinstrisinnaðar“ þegar vinstri
menn á borð við Judith Hart eða Tony
Benn hafa borið þær fram.
En það sem hann lagði áherzlu á var að
flokkurinn yrði að þróast frá efnahags-
legum teóríum í átt til félagslegra fram-
kvæmda. Leiðin að sósialisma lá um há
ríkisútgjöld (einkum til almannatrygg-
inga), endurdreifingar skattlagningar,
og síðast en ekki sizt endurbætur á
menntakerfinu. Bókin olli engu umróti
meðal almennings, en meðal ungs fólks
varð hún mikil fyrirmynd. Crosland varð
að eins konar neðanjarðarhetju með
dyggan söfnuð aðdáenda. Lærisveinar
hans urðu margir, t.d. William Rodgers,
Roy Hattersley, Brian Walden, David
Owen, David Marquand, John Mackin-
tosh og Shirley Williams, þó svo að þau
hafi öll síðar meir tengst öðrum öflum.
I dag lítur þessi bjartsýnisstefna Cros-
lands öðru vísu út. Það hefur reynst
næstum því ógerlegt að koma á hagvexti
i Bretlandi. Þá hefur Crosland viður-
kennt nýlega að mikil ríkisútgjöld væru
ekki endilega trygging fyrir almennri
félagslegri velferð. Engu að síður telur
hann að kenning sín standizt í megin-
atriðum.
Þegar hann missti þingsæti sitt í
Gloucestershire árið 1955 vann hann fyr-
ir sér með blaðamennsku, dálitlum tekj-
um vegna arfs og sem ritari stjórnar
brezku samvinnuhreyfingarinnar. I
þeim starfa kynntist hann nánar Hugh
Gaitskell, sem mikinn áhuga hafði á sam-
vinnuhreyfingunni. Crosland varð hand-
genginn Gaitskell, en varð þó aldrei
tuskubrúða hans. Hann kom m.a.s. oft
dálítið hryssingslega fram við leiðtogann
og hafnaði t.d. kvöldverðarboði í neðri
málsstofunni, en krafðizt þess í staðinn
að verða boðið á veitingahús. Samband
hans við Gaitskell var hreinskilið vin-
áttusamband.
ALÞÝÐLEGI PÓLITÍKUSINN
FRÁGRIMSBY
Um þetta leyti, og sumpart fyrir áhrif
Gaitskells, varð Crosland þingmaður fyr-
ir Grimsby. „Kjósendur mínir í Grims-
by“ er nú fastur frasi í pólitiskum orða-
forða Croslands. Á þá minnist Crosland i
hvert sinn er svo virðist sem ekki sérlega
frjálslynd stefna sé í þann veginn að
verða ofaná við ákvarðanatöku. (t.d. er
varðar innflutning fólks frá samveldis-
löndunum), og hana þarf að verja.
„Kjósendurnir í Grimsby" voru Cros-
land ómetanlegir þegar vaxandi tilhneig-
ingar tók að gæta hjá honum til að halda
uppi alþýðlegri pólitik á þessum áratug,
hann fór að verða i auknum mæli al-
þýðusinni; eða populisti. Hann er dálítið
tilfinningasamur og viðkvæmnislegur
þegar hann talar um þessa kjósendur
sína, en leggur mikið upp úr þvi jafn-
framt að kynna sér viðhorf þeirra. Allir
smávindlarnir hans eru keyptir í Grims-
by er hann kemur þangað í könnunar-
leiðangra.
Heimilislegur bakhjarl Croslands er
ekki síður traustur en pólitískur bak-
hjarl hans, — og sennilega er hann hon-
um mikilvægari. Hann kvæntist banda-
ríska blaðamanninum Susan Barnes,
sem skrifar einhver beztu viðtöl og
vangasvipi í blaðamennsku i dag. Hún er
bæði aðlaðandi og hæfileikamikil kona,
og Crosland dáir hana mjög. Þegar hann
kemur heim á kvöldin er það hans fyrsta
verk að ræða við hana um atburði dags-
ins. Hún velur handa honum fötin og
sker hár hans. Þeir sem þekktu Crosland
fyrir síðara hjónaband hans segja að
hann hafi breytzt til hins betra. Þetta
varð til þess að einu sinni var spurt svo i
blaðagrein: „Hvernig I ósköpunum hef-
ur hann þá verið áður en hann kynntist
Susan?“
Crosland hefur alla tið verið heldur
óöruggur gagnvart fjölmiðlum. Hann
hefur verið tregur til að nýta þá til að
koma sjálfum sér og skoðunum sínum á
framfæri, — ekki vegna ,,hroka“ eins og
flestir halda, heldur vegna vissrar vand-
fýsi, og þó fyrst og fremst vegna þess
púritanska viðhorfs að dyggð verði ekki
einungis launuð í öðru lífi, heldur einnig
þessu.
Á árunum 1964 — 1966 var Anthony
Crosland menntamálaráðherra, en vakti
ekki mikla athygli meðal almennings.
Hann forðaðist vísvitandi sviðsljósið,
sem svo er nefnt, — og þótti raunar
ýmsum stuðningsmönnum hans og vin-
um nóg um hlédrægni hans i því efni.
Þetta hefur nokkuð breytzt siðustu tvö
árin. Crosland hefur nú ræðuskrifara og
aðstoðarmann, David Lipsey, sem einnig
hefur það hlutverk að vera tengiliður
hans við fjölmiðla og slíka aðila.
Önnur sams konar, en mikilvægari
breyting varð á Crosland á þessum ára-
tug. Hann tók að reyna að verða forystu-
maður í flokknum, og dembdi sér út i
pólitíkina og störf í stjórnarandstöðunni
af fullum krafti. Hann fékk 17 atkvæði
við leiðtogakjörið nú fyrir skemmstu, og
það er nokkur visbending um árangur
erfiðisins. Hann var kjörinn með óvæntu
atkvæðafylgi til að taka sæti í skugga-
ráðuneytinu. En ekki gekk honum eins
vel í látlausum tilraunum sínum til að
komast i æðstu stjórn flokksins, og hon-
um til mikilla leiðinda er samband hans
við helztu foringja verkalýðshreyfingar-
innar ekki náið.
Á þessum árum glataði Crosland tals-
verðu af þeirri virðingu sem hann naut
meðal hægri manna í flokknum, og þótti
þeim hann hafa slegið af i ýmsum mál-
um, t.d. varðandi aðildina að Efnahags-
bandalagi Evrópu. Hann hefur skellt
skollaeyrum við sHkum ásökunum.
MÁLAMIÐLUN EÐA HROKI
Crosland er því ekki með öllu frá-
hverfur pólitiskum málamiðlunum. Og á
sama hátt og riddaramennskulegt yfir-
borð hans felur púritanska kviku má
segja að helztu gallar hans sem stjórn-
málamanns stafi fremur af málamiðlun-
arhneigð en alkunnum hroka hans.
(Þetta kann að koma íslendingum
spánskt fyrir sjónir með tilliti til harð-
linustefnu hans i fiskveiðideilunni
hingað til).
Sem menntamálaráðherra á árunum
1965—67 gat hann sér góðan orðstír meö
þeim embættismönnum sem störfuðu
með honum og kennslumálasér-
fræðingum. I dag er hann hins vegar i
fyrsta sinn á ævinni í einu æðsta valda-
embætti ríkisins, þótt hið raunverulega
vald sem hann hafði sem umhverfis-
málaráðherra sé mun meira en hann
mun nokkurn tima fá í utanríkismálum.
Eins og Callaghan er Crosland meiri
áhugmaður um sambandið við Bandarík-
in en við Evrópurikin, þótt á hinn bóg-
inn sé hann hlynntari Evróputengslum
Breta en bæði Callaghan og Denis
Healey.
Anthony Crosland á sér nú þann metn-
að helztan að verða fjármálaráðherra.
Honum hefur í aðalatriðum verið lofað
því að i það embætti muni hann fara
innan u.þ.b. 15 mánaða. I millitíðinni
hyggst Crosland skemmta sér, — svona
til tilbreytingar. Hvort sem það er púrí-
tanskt eða ekki á hann skilið að fá að
hvíla sig frá þeim jarðbundnu málum,
eins og styrkjamálum brezku járnbraut-
anna, vegapólitik landsbyggðarinnar.
o.s.frv. — sem hann hefur fengizt við í
svo mörg ár.
(Stytt úr Observer)