Morgunblaðið - 28.01.1977, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 28. JANUAR 1977
Er „einskismannslandið" úti í hafs-
auga orðið að sovézkri herstöð?
NORSKI eyjaklasinn Svalbarði er á mörkum Norður-tshafsins,
Barentshafs og Grænlandshafs. Flatarmál eyjanna er um 61 þúsund
ferkílómetrar. Frá Norðurpólnum að Svalbarða er um 600 kílómetra
leið, frá Grænlandsströnd 430 kílómetrar og frá Frans Jósefslandi —
eyjaklasa Sovétríkjanna í austri — er um 200 kílómetra leið.
Enda þótt Svalbarði sé á mörkum hins byggilega heims og þar hafi
lengst af ríkt svokallað lágspennuástand, eru eyjarnar og hafsvæðin í
kring þýðingarmiklar, bæði í efnahagslegu tilliti og hernaðarlegu.
Vestan við Svalbarða er eina íslausa leiðin frá Múrmansk út á
heimshöfin, en í Múrmansk er sem kunnugt er stærsta flotastöð
veraldar. Sovétmenn hafa þar að minnsta kosti 400 herskip að jafnaði,
og þar af er fjöldinn allur búinn háþróuðum eldflaugaútbúnaði.
Flotauppbygging Sovétmanna á þessum slóðum hefur á undanförnum
árum ekki einungis miðazt við herskip og kafbáta, heldur hefur mikil
aukning orðið í liði allra herdeilda. Talið er, að þarna sé nú bækistöð
300 orrustuþotna og 200 kafbáta, hið minnsta, og er fullvíst að þar af
séu kjarnorkuknúnir kafbátar að minnsta kosti 80 talsins.
Þýðing Svalbarða og Barentshafs fer sívaxandi
Landamæri Noregs og Sovét-
ríkjanna liggja saman á 225 kíló-
metra löngu belti, og þegar liðs-
styrkur ríkjanna við landamærin
er borinn saman kemur í ljós, að
Noregsmegin eru aldrei fleiri en
200 landamæraverðir og 125 hið
fæsta. Sovétmenn hafa þar að
jafnaði um 1500 manna lið landa-
mæravarða, en sveitir þeirra
heyra beint undir KGB. Að baki
KGB-sveitanna eru hersveitir sem
hafa til umráða um 200 skrið-
dreka og 150 orrustuþotur, en
þeim til fulltingis er ein hersveit
skammt frá Múrmansk og enn ein
rétt fyrir sunnan. Þá er við
Pechenga landgöngulið, sem flutt
getur á vettvang tvær eða þrjár
hersveitir með örskömmum fyrir-
vara, ef til táðinda dregur.
Sambúð Norðmanna
og Sovétmanna
á Svalbarða
Enda þótt yfirráðaréttur Norð-
manna á Svalbarða sé ótvíræður
samkvæmt alþjóðlegum samn-
ingi, sem Sovétmenn eru meðal
annarra þjóða aðilar að, gilda þar
sérstök ákvæði um nýtingu auð-
linda. í samræmi við þessi ákvæði
stunda Sovétmenn námagröft á
eyjunum auk Norðmanna, en aðr-
ar þjóðir færa sér slík réttindi
ekki í nyt lengur. Árlega vinna
Norðmenn um 500 þúsund tonn af
kolum úr jörðu á Svalbarða, og
hafa þar að jafnaði um 1000
manns. Sovétmenn vinna þar
svipað magn, en hafa þar 2—2500
manns að jafnaði.
Þessi mikli munur bendir ótví-
rætt til þess að iðja Sovétmanna á
Svalbarða sé af öðrum toga
spunnin en friðsamleg hagnýting
auðlinda. Samkvæmt Svalbarða-
sáttmálanum, sem síðar verður
nánar vikið að, skulu eyjarnar og
fjögurra mílna landhelgi um-
hverfis þær um aldur og ævi vera
herlaust svæði.
1 þessu sambandi verður að
gefa því gaum, að Svalbarði er
mjög ákjósanlegur staður fyrir
hvers konar fjarskipti og eftirlit
með hafsvæðunum í kring, enda
hafa Sovétmenn tvívegis eftir lok
síðari heimsstyrjaldarinnar lagt
það til við Norðmenn að þjóðirnar
nýttu eyjarnar fyrir herstöðvar.
Þessum tilmælum hafnaði norska
stjórnin í bæði skaptin og vísaði í
því sambandi til ákvæða Sval-
barðasáttmálans um að hernaðar-
leg umsvif væru þar óheimil með
öllu. Enda þyrfti til að koma sam-
þykki annarra aðildarríkja og
væri fyrirfram vitað að það feng-
ist ekki.
Með tiliiti til þessara stað-
reynda hlýtur sú spurning að
vakna hvort Sovétmenn hafi ekki
þegar látið gamlan draum verða
að veruleika, og hafi í skjóli
námavinnslunnar og annarra
ítaka gert Svalbarða að herstöð.
Ymislegt bendir til þess að
Sovétmenn reki umfangsmikla
fjarskiptastarfsemi á Svalbarða.
Stöðugt aukast tæknilegar fram-
kvæmdir þeirra á eyjunum, og
þeir leitast stöðugt við að flytja
þangað fleiri „starfsmenn“.
Ýtni, yfirgang-
ur og ögranir
Bækistöðvar Rússa á Svalbarða
eru í Barentsburg. Þar er flug-
völlur sem í seinni tíð hefur orðið
tilefni nokkurra ýfinga.
Þegar fimmtíu ár voru liðin frá
gildistöku Svalbarðasáttmálans
heimsótti Trygve Bratteli, þáver-
andi forsætisráðherra, eyjarnar.
Sótt var um lendingarleyfi fyrir
þyrlu Brattelis, en Rússar höfn-
uðu þeirri málaleitan, sem þó var
ekki annað en formsatriði eða
kurteisisvottur. Bratteli varð æf-
ur af reiði, og ákveðið var, að
þyrlan skyldi lenda eins og ekkert
hefði í skorizt.
Þá bar það til á Þorláksmessu í
fyrra, að hópur rússneskra
kvenna birtist fyrirvaralaust með
mikinn farangur. Norðmenn mót-
mæltu þessari óvæntu fjölgun, en
látið var I veðri vaka að hér væru
á ferð eiginkonur sovézkra náma-
verkamanna, og væri ætlunin að
þær dveldust um tíma á Sval-
barða. Norðmenn voru hins vegar
þeirrar skoðunar, að Rússar væru
að bæta við tæjtnimenntuðum
starfskrafti, og svo fór eftir mikið
þóf, að konurnar urðu að fara
sömu leið og þær komu.
Enn eitt dæmið um ásælni
Rússa á Svalbarða er, að ekki ails
fyrir löngu hittust þeir á mann-
fagnaði Oddvar Nordli, forsætis-
ráðherra Norðmanna, og' sendi-
herra Sovétríkjanna í Ösló, Kiri-
chenko, tengdasonur Gretchkos
sáluga, sem til skamms tíma var
sendiherra hér í Reykjavík.
Kirichenko spurði ísmeygilega
hvort Nordli vildi ekki koma
bráðum í vináttuheimsókn til
Barentsburg. Nordli varaði sig á
gildrunni og svaraði hvass í
bragði, að hann legði ekki í vana1
sinn að fara í vináttuheimsóknir
til síns eigin lands.
Á hernaðarsviðinu hafa Sovét-
menn einnig beitt Norðmenn
þrýstingi og ögrunum. Með tilliti
til skiptingar hafsvæða í sam-
ræmi við ný viðhorf á alþjóðavett-
vangi er Barentshaf bitbein Norð-
manna og Sovétmanna. Til að
sýna mátt sinn og gera Norð-
mönnum um leið ljóst hvaða hags-
munir séu í húfi hafa Sovétmenn
aukið mjög hernaðarumsvif sín á
Barentshafi á því ári, sem nýlega
er um garð gengið. Þeir hafa hvað
eftir annað efnt þar til eldflauga-
æfinga, sem jafnan fara fram
handan þeirrar línu, sem Norð-
menn hafa viljað marka í samn-
ingaviðræðum.
Þarna stunda Sovétmenn
hernaðaræfingar á umdeildu
svæði um leað og samningaviðræð-
ur eiga sér stað, og það bendir
eindregið til þess, að þeir vilji
draga á langinn eins og hægt er að
komast að niðurstöðu um skipt-
ingu þessara hafsvæða. Þá hefur
vakið athygli að í æfingum þess-
um skjóta Sovétmenn aðeins á
loft eldflaugum, sem úreltar eru
með öllu, og styrkir það þá skoð-
un, að æfingarnar séu í ögrunar-
skyni, enda gefur augaleið au
svæði færu þeir ekki að gera til-
raunir með ný og háþróuð vopn.
Svalbarða-
sáttmálinn
Þegar rætt er um samskipti
Norðmanna og Sovétmanna á
Svalbarða er hinn alþjóðlegi sátt-
máli, sem undirritaður var I kjölf-
ar Versalasamninganna árið 1920,
lagður til grundvallar. Þegar sátt-
málinn var undirritaður hafði um
langt skeið ríkt óvissa um yfirráð
á Svalbarða, og þetta ástand hafði
orðið tilefni margháttaðra vand-
ræða og misklíðar, þar eð margra
þjóða menn lögðu þar stund á
veiðar og námagröft.
Upphaflega undirrituðu sátt-
málann níu þjóðir, — Norðmenn,
Danir, Frakkar, Italir, Japanir,
Hollendingar, Bretar, Svíar og
Bandaríkjamenn, en allar þessar
þjóðir áttu hagsmuna að gæta á
eyjunum. Sovétmenn undirrituðu
sáttmálann ekki að þessu sinni,
þar eð Moskvustjórnin hafði ekki
hlotið viðurkenningu sáttmála-
ríkjanna. I sáttmálanum var
ákvæði um að fleiri ríki gætu
gerzt að honum aðilar, og auk
þess var sérstakt ákvæði um að
Sovétmenn skyldu hafa sama rétt
á Svalbarða og aðildarríkin, unz
þau gætu orðið fullgildir aðilar að
sáttmálanum.
Það var svo árið 1924, að hvert
ríkið af öðru viðurkenndi Sovét-
stjórnina, og það sama ár undir-
rituðu Sovétmenn sáttmálann.
Helztu ákvæði sáttmálans eru
þessi:
Norðmenn hafa fullan yfirráða-
rétt á Svalbarða þar sem ekki
koma til undantekningarákvæði í
sáttmálanum sjálfum.
Sáttmálaþjóðirnar hafa jafnan
rétt til hagnýtingar auðlinda á
eyjunum og innan fjögurra mílna
landhelgi umhverfis þær.
Öllum þjóðum skal vera heimill
aðgangur að svæðinu.
Fé því, sem safnast kann með
skattheimtu á Svalbarða, má ekki
verja annars staðar en þar.
Tekið skal tillit til hefðbund-
inna réttinda á Svalbarða þegar
sáttmálinn er undirritaður.
Svalbarðasvæðið má aldrei nota
í hernaðarlegum tilgangi.
Skipting
Barentshafsins
Skipting Barentshafsins hefur
að undanförnu orðið aðkallandi
úrlausnarefni, að minnsta kosti
frá sjónarmiði Norðmanna, og á
þessu stigi er erfitt að spá fyrir
um endalok þess máls.
Norðmenn og Sovétmenn grein-
ir mjög á um forsendur slíkrar
skiptingar. Vilja Norðmenn að
skiptingin verði á grundvelli mið-
línureglunnar, sem hlotað hefur
viðurkenningu á alþjóðavett-
vangi, en Sovétmenn vilja láta
skiptalínuna ráðast af svokallaðri
póllínu, sem þó á sér enga stoð í
alþjóðalögum eða — samningum.
Með póllínu er átt við línu, sem
dregin er frá norðurpólnum að
landamærum ríkjanna á strönd
Barentshafsins, rétt við Petsamo.
Svæðið, sem þannig er raun-
verulega deilt um í Barentshafi,
er hvorki meira né minna en 155
þúsund kílómetrar að flatarmáli.
Norðmönnum er mikið i mun,
að málið verði til lykta leitt með
einhverjum hætti sem allra fyrst,
og munu ekki frábitnir því að á
hinu umdeilda svæði verði tekið
upp bráðabirgðafyrirkomulag þar
til endanlegur úrskurður fæst á
alþjóðavettvangi.
Sem hugsanlega lausn á málinu
í bili hafa Norðmenn lagt til við
Sovétmenn i viðræðum um skipta-
línuna, að afmörkuð verði svo
nefnd „grá svæði“ á milli miðlínu
og póllinu, en hingað til hafa
Sovétmenn ekki einu sinni viljað
viðurkénna, að í Barentshafi séu
svæði, sem deila megi um, þar eð
þeir hafi um áratugi aðhyllzt
kenninguna um póllinu og hafi
margsinnis áréttað þá afstöðu
sína.
Hverjir eru
hagsmunirnir?
Hagsmunirnir á þeim svæðum,
sem hér um ræðir eru einkum
þrenns konar:
1 fyrsta lagi eru það fiskveiði-
hagsmunir, með tilliti til tækni-
þróunar á sviði fiskveiða á liðnum
árum hefur þýðing hinna norð-
lægu miða aukizt stórum. I
Barentshafi eru auðug loðnu- og
þorskmið, auk þess sem þar er að
finna talsvert af ýsu og öðrum
nytjafiskum. Árlega veiða Norð-
menn þar um 250 þúsund tonn af
fiski, þar af um 50 þúsund tonn
ausian miðlínu, og afli þeirra á
þes-jm slóðum er um 10% af
ársaflanum í heild. Ekki liggja
fyrir upplýsingar um veiðar
Sovétmanna á Barentshafi, en
óhætt mun að fullyrða að þær séu
langtum meiri en Norðmanna.
Þessar þjóðir hafa að mestu setið
einar að þessum miðum hingað
til, en nú sækja togarar annarra
þjóða þangað í auknum mæli, eft-
ir að fjöldi ríkja hefur fært fisk-
veiðilögsögu sína út í 200 mílur.
Ljóst er því, að þegar fiskveiðar
eru annars vegar, eru hagsmunir
Norðmanna og Sovétmanna í
Barentshafi gagnkvæmir.
1 öðru lagi skiptir olían miklu
máli, en flest bendir til að gífur-
legar olíulindir séu á landgrunn-
inu i Barentshafi, þar sem aðstæð-
ur bæði til olíuleitar og oliu-
vinnslu eru mjög góðar. Sovét-
menn hafa reyndar látið i ljos
áhuga á samvinnu við Norðmenn
um olíuleit i Barentshafi. Ekki er
ljóst af hverju sá áhugi er sprott-
inn, en Norðmenn hafa ekki sýnt
þeirri málaleitan neinn áhuga.
Loks^ eru hagsmunirnir í
Framhald á bls. 30